Fatimidowie w Egipcie
Przygotowane przez Prof. Dr Nazeer Ahmed, PhD
Podbój Egiptu przez Fatymidów (969) był decydującym momentem w historii islamu. To zniszczyło wszelkie pozory centralnej władzy w świecie muzułmańskim, sprowokowało reakcję Turków jako obrońców ortodoksyjnego (sunnickiego) islamu, zmusiło Omajjadów w Hiszpanii do ogłoszenia własnego kalifatu, rozpoczęło potężną rewolucję Murabitun w zachodniej Afryce, zaprzeczyło muzułmanom ich ostatniej szansy na podbój Europy i było decydującą ideologiczną prowokacją, na którą odpowiedział elokwencją Al Ghazzali (zm. 1111). Rozłam otwarty przez schizmę Fatymidów dał krzyżowcom możliwość zdobycia Jerozolimy (1099). Wreszcie, gdy Fatymidzi opuścili centralną scenę historii, uczynili to z zemstą, przyczyniając się do wzrostu popularności zabójców. Zabójstwa, wśród których głównym był ten z Nizam ul Mulk (d. 1092), być może najzdolniejszy administrator produkowane przez islam po Omar bin Abdul Aziz, grał spustoszenie z islamskim body politic.
Wyśledziliśmy w innych artykułach rozwoju politycznego otaczającego walki Shi’a Aan-e-Ali. Z czasem sam ruch Shi’a podzielił się na kilka grup w kwestii sukcesji Imamatu. Największy rozłam nastąpił po Imamie Ja’afar as Saadiq. Kiedy jego najstarszy syn Imam Ismail zmarł po nim, Imam Ja’afar, szósty w sukcesji Imamatu, wyznaczył swojego drugiego syna Imama Musę Kadima na siódmego Imama. Większość szyitów zaakceptowała tę nominację. Jednak mniejszość odmówiła przyjęcia tego werdyktu, ogłosiła Imama Ismaila siódmym Imamem i uznała Imamat tylko poprzez jego linię rodową. Nazywani są oni szyitami Fatimidów lub Siedmiogrodzianami. Od Fatymidów pochodzą Agha Khanis i Bohras, dwie potężne grupy muzułmanów, którzy odegrali ważną rolę w polityce Afryki Wschodniej i w Indo-Pakistan subcontinent.
The Abbasydów (750-1258) były jeszcze bardziej bezwzględny wobec dysydentów Shi’a niż Omayyads. Pozbawiony nadziei na sukces polityczny, ruchy Shi’a poszedł do podziemia. W tym rozdziale skupimy się na Fatymidach. Zbieg kilku wydarzeń historycznych pomógł ruchowi Fatymidów. W IX wieku, konsolidacja ogromnych terytoriów w Azji, Afryce i Europie doprowadziła do ogromnego wzrostu handlu. Nastąpił dobrobyt. Powstały wielkie miasta, a starsze rozrosły się. Przemieszczanie się ludności wiejskiej do miast, w poszukiwaniu ochrony przed grasującymi plemionami, wspomagało proces urbanizacji. Nawracanie na islam odbywało się w szybkim tempie zarówno w Azji, jak i w Afryce Północnej, a nowi muzułmanie znajdowali w miastach schronienie przed presją swoich krewnych, którzy jeszcze się nie nawrócili. Damaszek, Bagdad, Basra, Kufa, Hamadan, Isfahan, Herat, Buchara, Samarqand, Kaszgar w Azji; Fustat, Sijilmasa, Tahert, Kairouan, Awdaghost i Tadmakka w Afryce; Sewilla, Kordoba i Toledo w Europie stały się centrami handlu. Kolonie założone przez muzułmańskich kupców istniały tak daleko jak Malabar w Indiach, Zanzibar w Afryce i Kanton w Chinach. Intensywny handel stymulował popyt na towary przemysłowe, takie jak wyroby z mosiądzu, złota biżuteria, jedwabne brokaty, szlachetne dywany oraz wyroby z żelaza i stali. W ośrodkach miejskich powstawały gildie, zorganizowane wokół konkretnych zawodów i umiejętności. Ruch Fatimidów skupił się na tych gildiach, aby propagować swoje idee.
Kalifat Abbasydów stracił również wiele ze swojej politycznej i wojskowej władzy po tym, jak kalif Mutawakkil został zabity przez swoich tureckich strażników w 861 roku. Pojawienie się Turków było nowym elementem w body politic islamu. Początkowo zatrudniani przez kalifów jako ochroniarze, by zrównoważyć potęgę Arabów i Persów, Turcy wyparli zarówno Arabów, jak i Persów, i zaczęli kontrolować losy samego kalifatu. Po Muktafim (zm. 908) kalifowie stali się zwykłymi pionkami w rękach tureckich generałów. Wyczuwając polityczną niemoc Bagdadu, lokalni wodzowie w odległych prowincjach imperium zaznaczali swoją niezależność i zakładali lokalne dynastie. Idris, wielki, wielki wnuk Alego ibn Abu Talib (r) założył dynastię szyicką w Maroku (788). Po roku 800, arabski generał Al Aghlab i jego potomkowie sprawowali autonomiczną kontrolę nad Algierią i Tunezją. W 868 r. turecki generał Ibn Tulun zajął Egipt i założył dynastię Tulunidów. Na wschodzie, Tahir, generał, który pomógł kalifa Mamun w wojnie domowej między dwoma braćmi, Amin i Mamun, otrzymał autonomię nad Khorasan. Po roku 922 Tahirowie porzucili wszelkie pretensje do wierności Bagdadowi i rządzili jako niezależni władcy. W 932 r. Pers Buyeh założył potężną dynastię na granicy Persji i Iraku. Kupidowie, którzy byli szyitami z Ithna Ashari, szybko opanowali Basrę i Kufę. W 945 r. zdobyli sam Bagdad i zmusili kalifa do oddania efektywnej władzy Alawidom. Nie udało im się jednak wyeliminować Abbasydów, częściowo dlatego, że nie było jednej osoby, którą wszyscy muzułmanie mogliby zaakceptować jako imama, a częściowo z obawy przed reakcją Turków, którzy stawali się nowym, potężnym elementem militarnym. Niemniej jednak, Buyidowie zbliżyli się tak bardzo jak Ithna Asharis kiedykolwiek zrobili w ustanowieniu ich politycznej kontroli nad światem islamu.
Prawdopodobnie najbardziej przekonującym powodem sukcesu ruchu Fatimidów była wewnętrzna korupcja w kręgach rządzących. Po Harun al Rashid, Bagdad stał się olśniewającym miastem przepychu. Dawno już nie było spartańskiej prostoty pierwszych kalifów. W minionej epoce kalif Omar ibn al Khattab (r) udał się z Madiny do Jerozolimy, aby przyjąć jej kapitulację, dzieląc ze sługą jednego wielbłąda na podróż. Ali ibn Abu Talib (r) pościł przez wiele dni na racjach suszonych daktyli. Dla kontrastu, Kalifowie z IX wieku poruszali się w złotych rydwanach z wielotysięczną świtą. Wydano ogromne sumy na pompę i ceremonię. Otoczony eunuchami i tańczącymi dziewczętami, dwór w Bagdadzie nie różnił się niczym od dworu bizantyjskiego w Konstantynopolu czy dworów perskich, które wyparł. Imperium islamskie było teraz trzymane razem przez polityczną celowość i brutalną siłę, a nie przez wierność wyższej transcendentnej idei, jak to miało miejsce we wczesnym islamie. W Afryce Północnej utrzymywały się napięcia między wiejskimi Berberami a arabskimi mieszkańcami miast. W Persji Turcy wyparli Persów z ośrodków władzy, ale zarówno Arabowie, jak i Persowie patrzyli na nich z góry, jak na natarczywych intruzów. Korupcja szalała i nadszedł czas na rewolucyjny ruch, taki jak ten Fatimidów, którzy obiecali nową erę prowadzoną przez imamów Fatimidów.
Przez ponad sto lat po Imamie Ja’afar, ruch Fatimidów biegł jak podziemny strumień gorącej lawy w islamskim body politic. Następnie, w drugiej połowie IX wieku, wybuchł od horyzontu do horyzontu, jak sto wulkanów tryskających naraz. Architektem tego ruchu był Abdullah bin Maimun. Był on uczniem Abul Khattaba, który swego czasu studiował pod kierunkiem Imama Ja’afara, ale został stracony przez Kalifa Mansura jako heretyk za swoje poglądy na temat Taqiyya (dopuszczalność zaprzeczania swoim przekonaniom, jeśli grozi ci śmierć lub poważny uszczerbek na zdrowiu). Jak zaznaczyliśmy wcześniej, Fatymidzi odmówili przyjęcia werdyktu Imama Ja’afara mianującego Musę Kadima siódmym Imamem, twierdząc zamiast tego, że Imam Ismail nie umarł, ale był po prostu ukryty przed wzrokiem.
Linia ukrytych Imamów od Ismaila do drugiej części IX wieku nie jest jasna, ale w 875 roku, jeden Hamdan Karamat, założył swoje operacje w pobliżu Bagdadu. W 893, Karamathians, jak zwolennicy Karamat są nazywane, zdobył Jemen pod przywództwem Abu Abdallah. Wykorzystując Jemen jako swoją bazę, Abu Abdallah stworzył armię złożoną z Beduinów i Jemeńczyków. W 903 r. ruszył na Damaszek i dokonał masakry jego mieszkańców. Basra została splądrowana w 923 roku. Karamatejczycy byli bezwzględni. Atakowali karawany pielgrzymów hadżdż na szlakach karawanowych z Basry do Madiny i masakrowali tysiące mężczyzn, kobiet i dzieci. W 928 r. zaatakowali Mekkę i przenieśli Hijre Aswad (czarny kamień) z Ka’ba do Bahrajnu, gdzie założyli swoją siedzibę. Tam czarny kamień pozostał przez 22 lata, aż w 950 r. został zwrócony do Mekki na rozkaz kalifa Fatymidów al Mansura. Bagdad przeniósł się szybko, aby odzyskać Damaszek, ale w międzyczasie ruch Karamathian rozprzestrzenił się w Afryce Północnej.
Arabowie nazywali terytoria, które dziś obejmują Maroko, Algierię i Tunezję Maghrib al Aqsa (najdalsza zachodnia granica). Częściej obszar ten określany jest po prostu jako Maghrib. Maghrib al Aqsa stanowił zawias, wokół którego obracały się losy muzułmańskiej Hiszpanii i południowo-zachodniej Europy. Region ten był historycznym kociołkiem niezadowolenia i sporadycznych buntów przeciwko zewnętrznej władzy. Po części było to odbiciem wolnego ducha górskich Berberów i pustynnych Sinhajów. Arabskie doświadczenie nie różniło się od doświadczenia Rzymian, którzy trzymali się ufortyfikowanych pozycji wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego, ale nie udało im się podporządkować górskie wnętrze Atlas.
Było również napięcie między arabskimi mieszkańcami miast i Berberów, którzy żyli w głębi lądu. Klasyczna cywilizacja islamska była przede wszystkim miejska. Ludzie zgromadzili się w miastach i miasteczkach dla bezpieczeństwa, jak również dla możliwości ekonomicznych. Resentyment przeciwko postrzeganej wyniosłości mieszkających w mieście Arabów raz po raz wypływał na powierzchnię jako bunt przeciwko ustalonej władzy. Berberowie z radością przyjmowali nowe idee, które podważały status quo, jako sposób wyrażania swoich pretensji i gniewu. Na przykład w roku 900 perski Kharijite, Rustum, przeniósł się do Maghrib i założył tam swoją bazę. Z powodzeniem rzucił wyzwanie lokalnym emirom Aghlabidów, którzy reprezentowali władzę Abbasydów. Wsparcie ze strony Berberów i Sinhaja umożliwiło Rustumowi założenie dynastii Kharijitów w południowej Algierii z ośrodkiem w Sijilmasa. Kharijici – ekstremistyczna grupa, która popierała zabijanie tych, którzy się z nimi nie zgadzali – odrzucili roszczenia zarówno sunnitów, jak i szyitów do przywództwa w społeczności islamskiej i utrzymywali, że kalifat powinien być otwarty dla każdego, araba czy niearaba. To pozornie demokratyczne stanowisko było mile widziane przez berberyjskie uszy. Kharijites przetrwały w izolowanych kieszeni długo po królestwie Rustamid zniknął. Ibn Batuta donosił o istnieniu społeczności Kharijitów w północno-środkowej Afryce już w 1350 roku. (Amerykański podróżnik John Skolle przedstawił niedawno relację z pozostałości tej społeczności. On wspomina w swoim dzienniku podróży społeczności wokół Ghardaja w Algierii, jako „z wiary Ibadite. . . Muzułmańscy purytanie . . wypędzeni na południe . .. w XI wieku . ..”. Ref: John Skolle, The Road to Timbaktu, Victor Gollancz, Ltd., 1956).
South of the Atlas pas, potężny Sinhaja doglądał ich owce i wędrował swobodnie, dużo jak ich przodkowie mieli przez wieki i działał jako pośredników władzy między Berberów i Arabów. W Maghrib rozwinął się trójkątny związek między Berberami, Arabami i Sinhadżami, podobnie jak trójkątny związek między Arabami, Persami i Turkami w Persji i Azji Środkowej. Czasami, nie było czwarty element w tym związku, a mianowicie Sudańczyków z Afryki Subsaharyjskiej, którzy zostali zatrudnieni przez Ikhshedids i później przez Fatimidów, w ich siłach zbrojnych jako przeciwwaga do władzy Berbers.
Warunki były dojrzałe w Afryce Północnej dla ruchu rewolucyjnego, jak ten z Fatimidów. Aghlabid władcy stali się bardziej zainteresowani w kobiety i wino niż w sprawach państwa. Prawo i porządek pogorszyły się do tego stopnia, że ludzie tęsknili za wybawieniem przez Mahdiego. W 907 r. Abu Abdallah, który w tym czasie stracił Damaszek na rzecz Abbasydów, wyruszył do Afryki Północnej. Dzięki magnetyzmowi swojego charakteru i sile argumentów nawrócił potężne plemię Kitama na doktryny Fatymidów. W 909 r., wykorzystując nieudolność Aghlabidów Ziadatulla, Abu Abdallah ruszył na Salmanię, wypierając Aghlabidów. Teraz nadszedł czas, aby zaprosić Imama Fatimidów Ubaidullaha, który mieszkał w Syrii. Po ciężkiej podróży, z agentami Abbasydów na jego tropie, Ubaidullah dotarł do Maghrib. Został aresztowany w Sijilmasa, ale Abu Abdullah ruszył z potężną siłą na miasto, uwolnił swojego mentora i ogłosił Ubaidullaha długo oczekiwanym Mahdim i ukrytym Imamem i pierwszym kalifem Fatimidów.
Ubaidullah al Mahdi, pierwszy kalif Fatimidów, był zdolnym generałem, zdolnym administratorem, bystrym, ale bezwzględnym politykiem i był tolerancyjny wobec sunnitów, którzy stanowili ogromną większość jego poddanych. Ustanowił nową stolicę, Mahdiya, w pobliżu współczesnego Tunisu. Jego pierwszym aktem było zamordowanie Abu Abdallaha i wyeliminowanie jakiejkolwiek możliwości rzucenia wyzwania z tej strony. Historia się powtarza. Los Abu Abdallaha był podobny do losu Abu Muslima (zm.750), który został usunięty przez Abbasydów po ich dojściu do władzy. Po umocnieniu swojej pozycji w Algierii i Tunezji, przeniósł się na zachód do Maroka, wypierając upadającą dynastię Idrisidów (922). Ale jego oczy były na prosperujących prowincji Hiszpanii na północnym zachodzie i Egiptu na wschód.
Podbój Maroka sprowokował odpowiedź od potężnego Umajjada, Abdur Rahman III z Hiszpanii, który ogłosił się kalifem w Kordobie (929) i obrońcą islamu sunnickiego w Afryce i Hiszpanii. Nie pojawiły się w tym samym czasie trzy roszczenia do kalifatu z siedzibą w Bagdadzie w Azji, Mahdiya w Afryce i Cordoba w Europie.
Ubaidullah zmarł w roku 934 bez realizacji jego marzenia o podboju Hiszpanii lub podporządkowania Egiptu. Jego syn Abul Kasim był fanatykiem i próbował wymusić swoją markę islamu na wszystkich. Najbardziej zapamiętany jest z budowy potężnej floty i jego najazdów na Francję, Włochy i Egipt. Aby zapłacić za te przygody, podatki musiały zostać zwiększone. Berberowie zbuntowali się przeciwko temu nadmiernemu opodatkowaniu. Skupiona w Sijilmasa, która była twierdzą Kharijite, rebelia nabrała rozpędu i otrzymała wsparcie od hiszpańskich Umajjadów. Abul Kasim został uwięziony w Mahdiya, gdzie zmarł w 946 roku. Jego syn Mansur, z pomocą Sinhajów, stłumił rebelię w 947 roku. Aby dać nauczkę hiszpańskim Umajjadom i Marokańczykom, szturmował Maghrib aż do Atlantyku, niszcząc wiele z tego, co znalazło się na jego drodze. Cała Afryka Północna z wyjątkiem Mauretanii została podbita. Według Ibn Chalduna, Maghrib nigdy w pełni nie podniósł się po zniszczeniach spowodowanych najazdami Fatimidów i Sinhaja. Potęga miast w Afryce Północnej została zniszczona. Społeczno-polityczna próżnia powstała w wyniku tych zniszczeń była częściowo odpowiedzialna za kiełkowanie rewolucji Murabitun, która wkrótce miała ogarnąć całą Afrykę Zachodnią i Hiszpanię.
To było pod Muiz (d. 975), że Fatimidów osiągnęła swój największy sukces. Muiz najpierw zwrócił swoją uwagę na zachód. Wykorzystując zainteresowanie hiszpańskiego Umajjada Abdur Rahmana III chrześcijanami na północy, Muiz zajął Mauretanię i przejął kontrolę nad całym Maghrib, z wyjątkiem małego półwyspu Ceuta-Tangier. Potężni Hiszpanie zablokowali wszelkie dalsze postępy na zachodzie, więc Muiz skierował swoją uwagę na wschód, gdzie warunki były o wiele bardziej sprzyjające. Przejęcie Bagdadu przez kupidów (945) tak osłabiło Abbasydów, że Fatymidzi wyczuli swoją złotą okazję do zdobycia Egiptu. W tym czasie Egipt znajdował się pod wojskową kontrolą Ikhshedidów, tureckiego klanu, który wyparł Tulunidów (933) i rządził w Bagdadzie w imieniu Abbasydów. Władza Abbasydów we wschodniej części basenu Morza Śródziemnego została jeszcze bardziej osłabiona przez bizantyjskie ataki w Anatolii, na Krecie i w Syrii. Fatymidzi pomaszerowali z siłami ponad 100 000 Berberów, Sinhajów i Sudańczyków pod wodzą tureckiego generała Jawhara al Rumiego i w bitwie nad brzegami Nilu w 969 r. pokonali Ikhshedidów.
Zwycięscy Fatymidzi wkroczyli do Egiptu i założyli nową stolicę w pobliżu starego Fustat, którą nazwali Al Qahira (Kair, 969). Z Egiptu pod jego kontrolą, Muiz’s armie fanned out do Syrii i wziął Damascusin 973. Wkrótce potem upadły Mekka i Madina. Przez prawie sto lat to imię władców Fatymidów w Kairze, a nie Abbasydów w Bagdadzie, było przyjmowane po piątkowych kazaniach w wielkich meczetach Mekki i Madiny.
Fatymidowie byli zobowiązani do podjęcia próby podboju Azji, aby spełnić swoją wizję uniwersalnego islamskiego imperium rządzonego przez imamów Fatymidów. W tej próbie nie mieli odnieść sukcesu. Było kilka powodów ich porażki. Karamatydzi, grupa odłamowa wśród Fatimidów, uważali główny nurt Fatimidów za miękki wobec sunnitów. Rewolucja, na którą liczyli, nie zmaterializowała się. Zamiast tego Fatymidzi, z pewnymi wyjątkami, nawiązali robocze stosunki ze swoimi sunnickimi poddanymi. Niezadowoleni Karamatyjczycy zaatakowali pozycje Fatymidów w Syrii i dwukrotnie najechali Egipt. Zostali pokonani z ciężkimi stratami, ale kontrolowali szlaki wojskowe do północnej Syrii i w ten sposób skutecznie zablokowali przejście Fatymidów do Azji.
Po drugie, Kupidowie, którzy kontrolowali Irak i Persję opierali się Fatymidom z powodów ideologicznych. Kupidowie uważali Imama Musę Kadima za spadkobiercę Imama Ja’afara. Uważali Fatymidów za renegatów, którzy podążali za Imamem Ismailem po Imamie Ja’afar. Chociaż kupidowie kontrolowali Bagdad, nawiązali robocze stosunki z większością sunnitów i nie chcieli wyprzeć Abbasydów. Po trzecie, odradzało się Cesarstwo Bizantyjskie, które wzmocniło swoją potęgę morską, zdobyło Kretę i nieustannie rzucało wyzwanie zarówno Abbasydom, jak i Fatymidom we wschodniej części Morza Śródziemnego. Po czwarte, seldżucka (turecka) obecność w Persji i Azji Środkowej była zdecydowanie na korzyść Abbasydów i przechyliła szalę zwycięstwa na korzyść ortodoksyjnego islamu.
Egipt prosperował pod rządami Fatymidów. Dolina Nilu nie była już zwykłą prowincją, z dochodami z podatków przewożonymi do odległego Bagdadu. Teraz stanowiła centrum imperium rozciągającego się od Eufratu po Atlantyk. Egipt, leżący na kontynentach afrykańskim i azjatyckim, kontrolował szlaki handlowe z Afryki Północnej i Europy do Indii i na Daleki Wschód. Złoto napływało do Egiptu z Ghany, stanowiąc solidną podstawę dla trwałej waluty. Bazary w Kairze były pełne towarów z Afryki Wschodniej, Indii, Indonezji i Chin. Aleksandria stała się portem wymiany i światowej klasy centrum handlowym. Europejscy podróżnicy, tacy jak Wilhelm z Tyru, zachwycali się dobrobytem Egiptu. Włoscy kupcy w Wenecji, wykorzystując bliskość Egiptu, stali się odnoszącymi sukcesy przedsiębiorcami. Wenecja wzrosła w bogactwo i władzę i miał odgrywać ważną rolę w krucjatach wyłaniających się na horyzoncie.
Odwrotnie, utrata Egiptu i Afryki Północnej oznaczało, że ciężkie czasy spadły na Bagdad. Odcięty od Morza Śródziemnego przez Fatymidów i Bizantyjczyków, Bagdad stał się zależny od handlu na szlakach lądowych do Indii i Chin. Utrata dochodów oznaczała utratę władzy politycznej i kalifowie w Bagdadzie stawali się coraz bardziej zależni od sułtanów tureckich. Sułtani z kolei coraz częściej najeżdżali Indie w poszukiwaniu złota i łupów. Między rokiem 1000 a 1030 sułtan Mahmud z Ghazny przeprowadził nie mniej niż 17 najazdów na Indie. Terytorium Kalifatu rozciągało się nie dalej niż kilka mil poza Bagdad. Ponieważ władza fatwy została przejęta przez ulemów od najwcześniejszych dni islamu, Kalifat stał się w efekcie symbolem utraconej dawno jedności muzułmanów. Rozpoczęła się decentralizacja, która przyspieszyła fragmentację Azji na księstwa i lokalne królestwa. To był społeczny polityczny matrix prawie na miarę dla powstania Turków Seldżuków, którzy powstali z koczowników, aby stać się panami Azji.
Muiz zmarł w 996 roku, a jego syn Al Aziz został kalifem w Kairze. Był on wytrawnym władcą i zdolnym organizatorem. Mianował znanego finansistę, Yakub bin Killis jako swojego ministra. Killis mądrze zarządzał sprawami fiskalnymi rozległego imperium. Podatki zostały zmniejszone, handel pobudzony, waluta ustabilizowana, a imperium prosperowało. Al Aziz zbudował także potężną flotę wojenną, która miała stanowić przeciwwagę dla odradzających się Bizantyjczyków i Umajjadów w Hiszpanii. Ale rekrutował także tureckich żołnierzy do swojej armii, aby zrównoważyć Berberów i Sudańczyków, a decyzja ta z czasem doprowadziła do przejęcia dynastii Fatymidów przez Turków.
Al Hakim zastąpił swojego ojca Al Aziza jako kalif w 996 r., w tym samym roku, w którym papież Grzegorz V ogłosił krucjaty przeciwko muzułmanom. Al Hakim, ekscentryczny człowiek, zabił swojego regenta Barjawana, zakazał kobietom wychodzenia na ulice, zabronił prowadzenia interesów w nocy, prześladował mniejszości żydowskie i chrześcijańskie, a w 1009 r. rozpoczął burzenie kościołów i synagog. Była to reakcja na niedbałość jego ojca, który ożenił się z chrześcijanką i chronił swoją flankę przed zarzutami niedbałości ze strony sunnitów. Być może również był podejrzliwy wobec chrześcijan w swoim otoczeniu, ponieważ krucjaty rozpoczęły się na poważnie w 996 r. od ataków na Afrykę Północną.
Fatymidzi kontrolowali rozległe imperium, ale musieli nieustannie pogodzić się ze standardami moralnej poprawności i dogmatów religijnych swoich poddanych. Dominująca opinia w społeczności, popierana przez ortodoksyjny (sunnicki) islam, zawsze ciągnęła ku konsensusowi opartemu na Koranie, Sunnie Proroka i ijmie jego Towarzyszy. Taki konsensus stanowił centralną oś, wokół której obracała się historia muzułmanów, choć niekiedy wpływ opinii peryferyjnych okazywał się istotny. Al Hakim musiał zmierzyć się z rosnącym wyzwaniem militarnym ze strony chrześcijańskiej Europy, jednocześnie chroniąc swoje tyły przed ortodoksyjnym niezadowoleniem z postrzeganych ekscesów Fatymidów. Jego ojciec Al Aziz był kompromisowcem, który próbował połączyć tolerancję poprzez małżeństwo z chrześcijanką. Al Hakim rozpoczął działania mające na celu nawrócenie sunnitów i Ithna Asharis na doktryny Fatimidów. Dar-ul-Hikmah został założony w 1004 roku w Kairze, aby szkolić fatymidzkich da’is (misjonarzy). Propaganda Fatimidów była niezwykle aktywna w całym świecie islamskim. Był nawet fatymidzki władca w Multan, na terenie dzisiejszego Pakistanu. W roku 1058 Fatymidzi na krótko kontrolowali przedmieścia samego Bagdadu. Próby te przyciągnęły natychmiastową reakcję z Bagdadu, gdzie kalif Abbasydów Kaim potępił Fatymidów jako renegatów.
W 1017 roku dwaj Fatymidzi, Hamza i Darazi, przybyli z Persji do Kairu. Głosili oni, że boski duch przekazany przez Alego ibn Abu Taliba (r) i Imamów został przekazany Al Hakimowi, który w ten sposób stał się Bogiem wcielonym. Doktryna ta była odrażająca dla ortodoksyjnych Egipcjan. Darazi udał się więc na emeryturę w góry Libanu, gdzie spotkał się z bardziej przychylnym przyjęciem. Druzów, wyznawców doktryny Daraziego, można dziś spotkać w Libanie i Syrii. Wierzą w reinkarnację i Al Hakim jako wcielenie Boga, który powróci na końcu świata.
Mesjanizm jako reakcja na ucisk polityczny jest powtarzającym się tematem w historii islamu. Wiara w to, że Mahdi powróci, aby przywrócić sprawiedliwy porządek świata za przykładem Proroka, powtarza się w wielu częściach świata muzułmańskiego. Wiarę tę można znaleźć wśród całego spektrum islamskich poglądów – sunnici, szyici twelver i szyici fatymidzi. Występuje ono z większym zapałem w Sudanie, Persji i Indiach. Konkretne tego przykłady można znaleźć w pojawieniu się Mahdiego we współczesnym Sudanie w XIX wieku; ruchu Uthman dan Fuduye w Afryce Zachodniej w XIX wieku; wierzeniach sekty Mahdavi w Indiach; zniknięciu Dwunastego Imama wśród Twelverów; zniknięciu Siódmego Imama wśród Siedmiogrodzian. Mesjanizm nie jest pozbawiony ideologicznych pułapek. Większość muzułmanów utrzymywała swój mesjanizm w granicach Tawhid i pozostawała w głównym nurcie islamu. Stanowiska Fatymidów w sprawie transmutacji duszy, przedstawione przez al Hakima, zostały odrzucone przez ortodoksyjnych muzułmanów jako herezja.
Eksperymenty Al Hakima przyspieszyły upadek Fatymidów. Pod Mustansir (1036-1096), konflikty cywilne przejął. O władzę w siłach zbrojnych rywalizowały oddziały berberyjskie, sudańskie i tureckie. W 1047 r. odłączył się Hejaz, a imię monarchy Fatymidów zostało usunięte z khutby w wielkich meczetach Mekki i Madiny. Rewolucja Murabitunów pochłonęła Maghrib w 1051 roku. W okresie 1090-1094, Egipt został dotknięty ciężką suszą o biblijnych proporcjach, a gospodarka została sparaliżowana. Wyprawy krzyżowe – aktywne najpierw w Hiszpanii – spadły na Afrykę Północną, a następnie na wschodnią część Morza Śródziemnego. W 1072 r. Palermo na Sycylii zostało utracone na rzecz krzyżowców. Do 1091 r. cała Sycylia była pod kontrolą łaciny. Mahdiya, pierwsza stolica Fatimidów, została zaatakowana przez morze.
W międzyczasie Turcy i Fatymidzi walczyli o kontrolę nad syryjskimi wyżynami. Wojownicy seldżuccy odzyskali Damaszek od Fatymidów i przywrócili władzę Abbasydów aż do El Arish. Pod rządami Taghrila Beya i Alp Arsalana cała Azja Zachodnia z wyjątkiem kilku twierdz, takich jak Acre i Jerozolima, została wyjęta spod kontroli egipskiej. Linie kontroli przebiegały przez płaskowyż obejmujący Jerozolimę. Wrogość między Seldżukami a Fatymidami uniemożliwiła skuteczną koordynację działań przeciwko krzyżowcom, którzy zdobyli Jerozolimę szturmem z garnizonu Fatymidów w 1099 roku. Wycofujący się Fatymidzi zwrócili się w stronę zamachów w poszukiwaniu zemsty. Pod rządami Hassana Sabbaha, zabójcy stali się skutecznym ruchem podziemnym i siali spustoszenie wśród Seldżuków, dokonując morderstw pod przykrywką i sztyletem.
Po Muntasirze (zm. 1096), dwór Fatimidów przedstawił długą sagę morderstw i chaosu. Władza przeszła na wezyrów, którzy sprawowali swój autorytet poprzez intrygi i zabójstwa. W 1171 roku zmarł ostatni z kalifów Fatymidów, Al Aazid. Salahuddin zlikwidował dynastię Fatymidów i Egipt ponownie przeszedł do domeny Abbasydów.
Cywilizacje są trzymane razem przez transcendentalne idee. Po pierwszych czterech kalifach, cywilizacja islamska straciła transcendencję Tawhid. Fatymidzi doszli do władzy obiecując przywrócić tę transcendencję światu islamu. Zdobyli połowę świata islamskiego, ale pozostali mniejszościową elitą rządzącą nad rozległym światem sunnickim. Hiszpania Umajjadów podważyła ich władzę. Afryka Subsaharyjska pozostała lojalna wobec władzy Abbasydów. Jednak obecność Fatymidów w Egipcie wyznaczyła szczytowy punkt w rozwoju cywilizacji islamskiej. Monarchowie w Bagdadzie, Kairze i Kordobie, z których każdy rościł sobie prawo do bycia kalifem, rywalizowali ze sobą w zakładaniu uniwersytetów, zachęcaniu do nauki, sztuki i kultury. Fatymidzi założyli Uniwersytet Al Azhar, najstarszą zachowaną instytucję szkolnictwa wyższego na świecie, w 971 r. (zauważmy, że Uniwersytet Qawariyun w Fezie w Maroku twierdzi, że został założony w 812 r. i nadal funkcjonuje). Uniwersytety w Bagdadzie, Bucharze, Samarqandzie, Nishapur, Kairze, Palermo, Kairouan, Sijilmasa i Toledo konkurowały ze sobą w przyciąganiu ludzi nauki. Rzemieślnicy byli zachęcani do produkcji najwspanialszych dzieł sztuki. Egipskie brokaty, mosiężne prace i wyroby z drewna były cenione w całej Europie i Azji. To właśnie przez Sycylię, nie mniej niż przez Hiszpanię, islamskie idee i wiedza były przekazywane do Europy. Nawet w szczytowym okresie krucjat łacińscy monarchowie zatrudniali i patronowali muzułmańskim uczonym. Sycylijscy monarchowie uważali za zaszczyt być pochowanymi w trumnach wykonanych w Egipcie. Roger II z Sycylii nie tylko kontynuował Uniwersytet w Palermo, który został założony przez muzułmanów, ale także patronował na swoim dworze znanemu geografowi al Idrisi, który był jednym z najlepszych uczonych epoki.
Historia islamu jest ożywiona wizją ustanowienia uniwersalnej społeczności nakazującej to, co dobre, zakazującej tego, co złe i wierzącej w Boga. Istniały jednak różne interpretacje tej wizji. W X wieku istniały co najmniej cztery różne wersje tej wizji. Fatymidzi z Afryki Północnej rościli sobie prawo do imamatu w linii imama Ismaila. Karamatydzi byli również Fatymidami, ale byli ekstremistami w swoich poglądach i wierzyli, że ich wersja islamu zostanie narzucona wszystkim muzułmanom, w razie potrzeby siłą. Buyids byli Twelvers, którzy wierzyli w Imamate w linii Imam Musa Kazim. Następnie byli sunnici, zdecydowana większość populacji, którzy zaakceptowali kalifat w Bagdadzie. W X wieku te sprzeczne wizje zderzyły się na płaszczyźnie polityczno-militarnej. I z tego zamieszania wyłonili się zwycięscy Turcy, wypierając zarówno Kalifat jak i Imamat przez nową wojskowo-polityczną instytucję – Sułtanat.
Ekscesy epoki zrodziły rewolucję – rewolucję Murabitunów w Afryce – i sprowokowały dialektykę Al Ghazzali, która zmieniła sposób, w jaki muzułmanie patrzyli na sam islam. Wewnętrzna rywalizacja zaprzepaściła ostatnią szansę muzułmanów na podbój Europy. W IX i X wieku Europa żyła w epoce wyobraźni, zdominowana przez talizman i rządzona przez panów feudalnych. Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r. jego karolińscy spadkobiercy walczyli między sobą o resztki królestwa Franków. W obliczu ataków wikingów z północy, Europa nie mogła bronić się na południu i była militarnie bezbronna. Wzajemna wrogość między Fatymidami, Umajjadami i Abbasydami uniemożliwiła im wykorzystanie tej historycznej szansy. Podbój Sycylii przez Aghlabidów i ich najazdy na południowe Włochy aż do Rzymu w 846 r. stanowiły najdalszy postęp muzułmanów w południowej Europie. Armie Fatymidów, Umajjadów, Kupidynów i Abbasydów spędzały swoją energię przede wszystkim na wzajemnym rzucaniu się sobie do gardeł.