Imperium neoasyryjskie

Adad-nirari II i Aszurnasirpal II (911-859 p.n.e.)Edit

Asyryjski władca, prawdopodobnie Aszurnasirpal II, w towarzystwie wojskowych towarzyszy. Glazurowana płytka, Pałac Północno-Zachodni, Nimrud, 875-850 p.n.e.

Począwszy od kampanii Adada-nirariego II, Asyria ponownie stała się wielką potęgą, ostatecznie obalając dwudziestą piątą dynastię egipską i podbijając Elam, Urartu, Media, Persję, Mannea, Gutium, Fenicję/Kanaan, Arabię, Izrael, Judę, Filistię, Edom, Moab, Samarrę, Cylicję, Cypr, Chaldeę, Nabateę, Komagene, Dilmun, Shutu i Neo-Hetytów; wypędzenie Nubijczyków, Kuszytów i Etiopczyków z Egiptu; pokonanie Cymmeryjczyków i Scytów; oraz wymuszenie hołdu m.in. od Frygii. Adad-nirari II i jego następcy prowadzili coroczne kampanie przez część każdego roku, dysponując wyjątkowo dobrze zorganizowaną armią. Podbił obszary, które wcześniej były tylko nominalnie podległe Asyryjczykom, podbijając i deportując ludność aramejską i hurryjską na północy do odległych miejsc. Następnie Adad-nirari II dwukrotnie zaatakował i pokonał Shamash-mudammiq z Babilonii, anektując duży obszar ziemi na północ od rzeki Diyala oraz miasta Hit i Zanqu w środkowej Mezopotamii. W późniejszym okresie jego panowania Nabu-shuma-ukin I dokonał dalszych zdobyczy nad Babilonią. Jego następcą został Tukulti-Ninurta II w 891 r. p.n.e., który jeszcze bardziej umocnił pozycję Asyrii i podczas swego krótkiego panowania rozszerzył działalność na północ, do Azji Mniejszej i w góry Zagros.

Następny król, Aszurnasirpal II (883-859 r. p.n.e.), rozpoczął szeroko zakrojony program ekspansji. Za jego rządów Asyria odzyskała znaczną część terytorium, które utraciła około 1100 r. p.n.e. pod koniec okresu Średniej Asyrii. Aszurnasirpal II prowadził również kampanię w górach Zagros na terenie współczesnego Iranu, tłumiąc rewoltę przeciwko asyryjskiemu panowaniu, wywołaną przez Lullubich i Gutianów. Mniej więcej w tym czasie Asyryjczycy zaczęli chwalić się swoją bezwzględnością. Aszurnasirpal II przeniósł również swoją stolicę do miasta Kalhu (Calah/Nimrud). Pałace, świątynie i inne budowle wzniesione przez niego świadczą o znacznym rozwoju bogactwa i sztuki. Aszurnasirpal II wprowadził politykę masowych deportacji podbitych ludów, która była kontynuowana na znacznie większą skalę za jego syna, Szalmanesera III.

Szalmaneser III do Adad-nirari III (859-783 p.n.e.)Edit

Syn Aszurnasirpala, Szalmaneser III (859-824 p.n.e.), miał długie, 35-letnie panowanie, w czasie którego stolica została przekształcona w obóz zbrojny. Każdego roku wojska asyryjskie wyruszały na kampanię. Babilon został zajęty, a Babilonia zredukowana do wasalstwa. Walczył przeciwko Urartu i wysłał armię przeciwko sojuszowi państw aramejskich, na czele którego stał Hadadezer z Damaszku, a wśród nich Ahab, król Izraela, w bitwie pod Qarqar w 853 r. p.n.e. Pomimo opisu Szalmanesera o „pokonaniu opozycji”, wydaje się, że bitwa zakończyła się remisem, gdyż wkrótce potem siły asyryjskie zostały wycofane.

Szalmaneser III odbierający hołd „Jehu z ludu ziemi Omri” (akkadyjskie: 𒅀𒌑𒀀 𒈥 𒄷𒌝𒊑𒄿), odnoszący się do Jehu, króla północnego Izraela, przedstawionego na Czarnym Obelisku, ok. 840 r. p.n.e.

Szalmaneser zajął neohetyckie państwo Karchemisz w 849 r. p.n.e., a w 842 r. p.n.e. pomaszerował z armią przeciwko Hazaelowi, królowi Damaszku, oblegając miasto i wymuszając daninę, ale jej nie przyjmując. W 841 r. p.n.e. sprowadził też pod daninę Jehu z Izraela oraz fenickie państwa Tyr i Sydon. Jego czarny obelisk, odkryty w Kalhu, zapisuje wiele militarnych wyczynów jego panowania.

Ostatnie cztery lata życia Szalmanesera zostały zakłócone przez bunt jego najstarszego syna Aszura-nadin-aplu, który prawie okazał się śmiertelny dla Asyrii. Dwadzieścia siedem miast, w tym Assur, Arbela, Arrapha (Kirkuk) i inne miejsca przyłączyły się do pretendenta. Rebelia nie była skierowana głównie przeciwko królowi, ale raczej przeciwko tymczasowym namiestnikom, takim jak Dayan-Ashur, którzy przejęli nieproporcjonalną władzę. Bunt został stłumiony z trudem przez Szamszi-Adada V, drugiego syna Szalmanesera, który zastąpił go po jego śmierci w 824 r. p.n.e. Długa i gorzka wojna domowa pozwoliła Babilończykom na południu, Medom, Mannejczykom, Persom na północy i wschodzie, Aramejczykom i Neohetytom na zachodzie w znacznym stopniu wyrwać się spod asyryjskiego panowania, a Szamszi-Adad V spędził resztę swego panowania na utwierdzaniu kontroli nad tymi ludami. W tym okresie Urartu skorzystało z okazji, by ponownie umocnić swe wpływy w regionie. W wyniku tych wszystkich wydarzeń Asyria nie rozwinęła się dalej za panowania Szamszi-Adada V. Adad-nirari III był chłopcem, gdy w 811 r. p.n.e. zastąpił swego ojca, i przez pięć lat, do 806 r. p.n.e., jego matka, królowa Sammuramat (przedstawiana także jako Semiramis) rządziła w jego zastępstwie jako regentka. Mimo licznych legend dotyczących tej królowej, niewiele wspomina się o niej w asyryjskich zapiskach z tamtych czasów.

W 806 r. p.n.e. władzę przejął Adad-nirari III. Dokonał inwazji na Lewant i podporządkował sobie Aramejczyków, Fenicjan, Filistynów, Izraelitów, Neo-Hetytów i Edomitów. Wkroczył do Damaszku i wymusił hołd na jego królu Ben-Hadadzie III. Następnie zwrócił się ku Iranowi i podporządkował sobie Persów, Medów i Mannejczyków, docierając aż do Morza Kaspijskiego. Jego następnym celem były plemiona Chaldejczyków i Sutu z południowo-wschodniej Mezopotamii, które podbił i zredukował do wasalstwa.

Okres stagnacji, 783-745 p.n.e.

Adad-nirari III zmarł przedwcześnie w 783 r. p.n.e., co doprowadziło do okresu prawdziwej stagnacji. Wydaje się, że Szalmaneser IV (783-773 p.n.e.) miał niewielki autorytet, a zwycięstwo nad Argiszti I, królem Urartu w Til Barsip, przypisuje się generałowi („Turtanu”) o imieniu Szamszi-ilu, który nawet nie raczył wspomnieć o swoim królu. Szamszi-ilu odniósł również zwycięstwa nad Aramejczykami i Neo-Hetytami, i znów przypisuje sobie osobiste zasługi kosztem swego króla.

Aszur-dan III wstąpił na tron w 772 r. p.n.e.. Okazał się w dużej mierze nieefektywnym władcą, którego nękały wewnętrzne bunty w miastach Aszur, Arrapkha i Guzana. Nie udało mu się osiągnąć dalszych zdobyczy w Babilonii i Aramie (Syria). Jego panowanie naznaczyła również plaga i złowieszcze zaćmienie słońca. Aszur-nirari V został królem w 754 r. p.n.e., ale jego panowanie wydaje się być jednym z ciągłych rewolucji i wydaje się, że ledwie opuścił swój pałac w Niniwie, zanim został obalony przez Tiglatha-Pilesera III w 745 r. p.n.e., przynosząc odrodzenie Asyrii.

Tiglath-Pileser III, 744-727 p.n.e.

Deportacja Izraelitów przez imperium asyryjskie

Kiedy Tiglath-Pileser III wstąpił na tron, Asyria była w ogniu rewolucji. Wojna domowa i zarazy wyniszczały kraj, a wiele z najbardziej wysuniętych na północ kolonii Asyrii w Azji Mniejszej zostało odebranych jej przez Urartu. W 746 r. p.n.e. miasto Kalhu przyłączyło się do buntowników, ale 13 stycznia następnego roku asyryjski generał (Turtanu) o imieniu Pulu przejął koronę pod imieniem Tiglath-Pileser III i dokonał gruntownych zmian w asyryjskim rządzie, znacznie poprawiając jego skuteczność i bezpieczeństwo.

Podbite prowincje zostały zorganizowane w oparciu o rozbudowaną biurokrację, z królem na czele – każdy dystrykt płacił stałą daninę i zapewniał kontyngent wojskowy. Siły asyryjskie w tym czasie stały się zawodową armią stałą. Polityka asyryjska zmierzała odtąd do zredukowania całego cywilizowanego świata do jednego imperium, oddając jego handel i bogactwa w asyryjskie ręce. Zmiany te są często utożsamiane z początkiem „drugiego imperium asyryjskiego”.

Kiedy Tiglath-Pileser III wstąpił na tron Asyrii, najechał Babilonię, pokonał jej króla Nabonassara i uprowadził bogów Szapazza; wydarzenia te zostały zapisane w Kronice asyryjsko-babilońskiej.

Po zhołdowaniu Babilonu, pokonaniu Urartu i podbiciu Medów, Persów i Neohetytów Tiglath-Pileser III skierował swe armie do Aramei, której duże połacie odzyskały niepodległość, oraz do dobrze prosperujących śródziemnomorskich portów Fenicji. W 740 r. p.n.e. po trzyletnim oblężeniu zdobył Arpad koło Aleppo i zrównał z ziemią Hamath. Azariasz, król Judy był sprzymierzeńcem króla Hamatu, a zatem został zmuszony przez Tiglath-Pilesera do złożenia mu hołdu i płacenia corocznej daniny.

Inwazja na Izrael (738 p.n.e.)Edit

Zdobycie miasta Astartu (w kraju króla Og z Baszanu, na wschód od rzeki Jordan), przez asyryjskiego króla Tiglath-Pilesera III około 730-727 p.n.e., jak przedstawiono na płaskorzeźbie pałacowej obecnie przechowywanej na wystawie w British Museum.

W 738 r. p.n.e., za panowania króla Izraela Menahema, Tiglath-Pileser III zajął Filistię (dzisiejszy południowo-zachodni Izrael i Strefa Gazy) i najechał Izrael, nakładając na niego wysoką daninę. Achaz, król Judy, zaangażowany w wojnę z Izraelem i Arameją, zaapelował o pomoc do króla asyryjskiego w postaci prezentów ze złota i srebra; Tiglath-Pileser III w związku z tym „pomaszerował przeciwko Damaszkowi, pokonał i uśmiercił króla Rezina, a następnie obległ miasto”. Pozostawiwszy część swojej armii, by kontynuować oblężenie, posuwał się naprzód, pustosząc ogniem i mieczem prowincje na wschód od Jordanu (Nabateję, Moab i Edom), Filistię i Samarię; a w 732 r. p.n.e. zajął główne państwo aramejskie Damaszek, deportując do Asyrii wielu jego mieszkańców oraz izraelskich mieszkańców Samarii. Wymusił też daninę od Arabów z pustyń na Półwyspie Arabskim.

W 729 r. p.n.e. Tiglath-Pileser III udał się do Babilonii i pojmał Nabu-mukin-zeri, króla Babilonu. Kazał się koronować na króla Pulu z Babilonu. Tiglath-Pileser III zmarł w 727 r. p.n.e., a jego następcą został Szalmaneser V. Jednak król Izraela Hozjasz zawiesił płacenie daniny i sprzymierzył się z Egiptem przeciwko Asyrii w 725 r. p.n.e. To doprowadziło do tego, że Szalmaneser zaczął płacić daninę. Doprowadziło to Szalmanesera do inwazji na Syrię i oblężenia Samarii (stolicy Izraela) na trzy lata.

Dynastia SargonidówEdit

Sargon II, 721-705 BCEdit

Asyryjski lamassu, z pałacu Sargona w Dur-Sharrukin.

Szalmaneser V zmarł nagle w 722 r. p.n.e., podczas oblegania Samarii, a tron objął Sargon II, Turtanu (naczelny dowódca armii, którego źródła żydowskie zapisują jako Tartan), który następnie szybko zajął Samarię, skutecznie kładąc kres północnemu Królestwu Izraela i zabierając 27 000 ludzi w niewolę do diaspory izraelskiej.

Sargon II prowadził wojnę w swym drugim roku (721 p.n.e.) przeciwko królowi Elamu, Humban-Nikashowi I, i jego sojusznikowi Marduk-apal-iddinie II (biblijnemu Merodachowi-Baladanowi), chaldejskiemu władcy Babilonu, który zrzucił asyryjskie rządy, ale Sargon nie był w stanie go przy tej okazji wyprzeć. Sargon, któremu udało się powstrzymać rewoltę, ale nie udało mu się przy tej okazji odbić Babilonu, ponownie skierował swą uwagę na Urartu i Arameję, zdobywając w 717 r. Karchemisz, a także ponownie podbijając Medów, Persów i Mannejczyków, penetrując Płaskowyż Irański aż do góry Bikni i budując kilka fortec. Urartu poniosło miażdżącą klęskę – jego stolica została złupiona, a król Rusas popełnił samobójstwo ze wstydu. Podbite zostały państwa neohetyckie w północnej Syrii, a także Cylicja i Commagene.

Asyria była wojowniczo nastawiona do Babilonii przez dziesięć lat, gdy Marduk-apla-iddina rządziła Babilonem. W 710 r. p.n.e. Sargon zaatakował Babilonię i pokonał Marduk-apla-iddina, który uciekł do swoich protektorów w Elamie. W wyniku tego zwycięstwa greccy władcy Cypru oddali się w służbę Asyrii, a król Frygii Midas, obawiając się asyryjskiej potęgi, zaoferował swoją rękę w przyjaźni. Sargon zbudował również nową stolicę w Dur Sharrukin („Miasto Sargona”) w pobliżu Niniwy, z całą daniną, jaką Asyria zebrała od różnych narodów.

Sennacheryb, 705-681 p.n.e.

Asyryjski książę koronny, ok. 704-681 p.n.e. Niniwa, Mezopotamia. Metropolitan Museum of Art.

W 705 r. p.n.e., Sargon zginął w bitwie podczas wypędzania Cimmeryjczyków, którzy zeszli ze swojej ojczyzny na brzegach Morza Czarnego i zaatakowali rządzone przez Asyryjczyków kolonie i ludy w Iranie, zmuszając swoich perskich poddanych na południe od ich pierwotnych ziem wokół Urmii. Jego następcą został jego syn Sennacheryb.

Jego pierwszym zadaniem było potwierdzenie swojej kontroli nad Cylicją, która próbowała się zbuntować z pomocą Greków. Sennacheryb pomaszerował do Cylicji, pokonując buntowników i ich greckich sprzymierzeńców. Potwierdził również panowanie Asyrii nad Korduenem w Azji Mniejszej.

Sennacherib postanowił przenieść stolicę z Dur-Sharrukin Sargona do miasta Niniwa, a w Niniwie zbudował słynny „pałac bez rywala”, uczynił z Niniwy piękne miasto i ulepszył je, sadząc sady i ogrody.

Imperium neoasyryjskie, przedstawiające Judę w kolorze szarym

Egipcjanie zaczęli agitować ludy wewnątrz imperium asyryjskiego, próbując zdobyć przyczółek w regionie. W rezultacie, w 701 r. p.n.e., Ezechiasz z Judy, Lule król Sydonu, Sidka, król Askalonu i król Ekronu zawarli sojusz z Egiptem przeciwko Asyrii. Sennacheryb zaatakował buntowników, zdobywając Askalon, Sydon i Ekron, pokonując Egipcjan i wypędzając ich z tego regionu. Pomaszerował w kierunku Jerozolimy, niszcząc 46 miast i wsi (w tym silnie bronione miasto Lachisz) na swojej drodze. Jest to graficznie opisane w Księdze Izajasza 10; dokładnie nie wiadomo, co stało się potem (Biblia mówi, że anioł Pański zabił 185 000 żołnierzy asyryjskich w Jerozolimie po tym, jak Ezechiasz modlił się w świątyni). Relacja Sennacheryba mówi, że Juda zapłacił mu daninę, a on odszedł.

Biblia Hebrajska stwierdza, że Ezechiasz zapłacił daninę raz, a Asyryjczycy odeszli, ale wrócili po raz drugi, kiedy żołnierze zostali zabici; pewne jest jednak to, że Sennacherybowi nie udało się zdobyć Jerozolimy. Marduk-apla-iddina powrócił do Babilonii za panowania Sennacheryba. Asyryjski król zaatakował go w 703 r. p.n.e. pod Kisz i pokonał go. Sennacheryb złupił Babilonię i ścigał Marduk-apla-iddina przez kraj. Po powrocie do Asyrii Sennacheryb ustanowił marionetkowego władcę, Bel-ibniego, królem Babilonu. Bel-ibni jednak dopuścił się wrogości, więc Sennacheryb powrócił do Babilonu w 700 r. p.n.e. i pojmał go oraz jego oficerów. Sennacheryb zamiast tego zainstalował na tronie Babilonu własnego syna Aszura-nadin-shumiego.

Asyryjski okręt wojenny, birem ze spiczastym dziobem, 700 r. p.n.e.

Sennacherib rozpoczął kampanię przeciwko Elamowi w 694 r. p.n.e. i spustoszył kraj. W odwecie król Elamu zaatakował Babilonię. Aszur-nadin-shumi został pojmany i sprowadzony z powrotem do Elamu, a nowy król, Nergal-ushezib, został mianowany władcą Babilonu. Asyryjczycy powrócili w następnym roku do Babilonii i złupili bogów z Uruk. Nergal-ušezib i jego elamiccy sojusznicy zostali pokonani przez Asyrię, a on sam został wzięty do niewoli i przewieziony do Asyrii. Inny rodzimy władca, zwany Mushezib-Marduk, wkrótce zasiadł na tronie Babilonu. Z pomocą swoich elamickich sojuszników utrzymał się na nim przez cztery lata, aż do roku 689 p.n.e., kiedy to Asyryjczycy ponownie zajęli miasto. Sennacheryb szybko zareagował, otwierając kanały wokół Babilonu i zalewając miasto, aż stało się bagnem, co doprowadziło do jego zniszczenia, a mieszkańcy zostali rozproszeni.

W 681 r. p.n.e. Sennacheryb został zamordowany podczas modlitwy do boga Nisrocha przez jednego lub więcej własnych synów (rzekomo o imionach Adremelech, Abimlech i Sharezer), być może w odwecie za zniszczenie Babilonu.

Esarhaddon, 681-669 r. p.n.e.

Zwycięska stela Esarhaddona powstała po zwycięstwie króla w Egipcie i przedstawia Esarhaddona w majestatycznej pozie z maczugą wojenną w dłoni i królem wasalem przed nim. Również obecny jest syn Taharqa, pokonany faraon, klęczący i z liną wokół jego neck.

Sennacherib został zastąpiony przez jego syna Esarhaddon (Ashur-ahhe-iddina), który był gubernatorem Babilonii; w czasie zabójstwa ojca był kampanii w górach Kaukazu przeciwko Urartu, gdzie zdobył zwycięstwo w Malatia (Milid). W pierwszym roku panowania Ezarhaddona na południu Babilonii wybuchł bunt. Nabu-zer-kitti-lišir, etniczny Elamita, namiestnik maty Tamti, z pomocą Chaldejczyków obległ Ur. Elamita i jego chaldejscy sprzymierzeńcy zostali pokonani, a on sam uciekł do swych krewnych w Elamie (Hal-Tamti); jednak „król Elamu wziął go do niewoli i położył na miecz” (ABC 1 Kol.339-42); także w (ABC 14:1-4).

W 679 r. p.n.e. Cymmeryjczycy i Scytowie (jeżdżąca konno horda z dzisiejszej południowej Rosji) przekroczyli góry Taurus i nękali asyryjskie kolonie w Cylicji. Ezarhaddon szybko zaatakował i przepędził tych maruderów.

Jako król Asyrii, Ezarhaddon natychmiast kazał odbudować Babilon. Pokonawszy Scytów, Cymmeryjczyków i Medów (ponownie penetrując górę Bikni), skierował swą uwagę na zachód do Fenicji – teraz sprzymierzając się z nubijskimi/kuszyckimi władcami Egiptu przeciwko niemu – i złupił Sydon w 677 r. p.n.e. Schwytał też króla Judy Manasesa i trzymał go w niewoli przez jakiś czas w Babilonie (2 Kronik 33:11). Mając dość egipskiego wtrącania się, Ezarhaddon najechał Egipt w 673 r. p.n.e. Dwa lata później rozpoczął pełną inwazję na Egipt. Dwa lata później rozpoczął pełną inwazję i podbił Egipt, goniąc faraona Taharqa z powrotem do Nubii, tym samym kończąc nubijsko-kuszyckie rządy w Egipcie i niszcząc imperium Kuszytów, które rozpoczęło się w 760 r. p.n.e.

Kroniki babilońskie opowiadają, jak Egipt „został splądrowany, a jego bogowie uprowadzeni”. The pharaoh Tirhakah uciekać Egipt, i stela upamiętniać the zwycięstwo, ustawiać przy Sinjerli w Azja Mniejsza, na północ od the Zatoka Antiochia; ono być teraz w the Pergamon Muzeum, Berlin. The Biblia graficznie wspominać Egipt’s upadek w Isaiah 20:4 „W Ten Sposób the królewiątko Assyria prowadzić daleko od the Egipcjanin więzień, i the Ethiopians niewolnik, młody i stary, nagi i bosy, wyrównywać z ich pośladek odkrywać, the wstyd Egipt. 5 I będą się bać i wstydzić Etiopii ich oczekiwania, a Egiptu ich chwały.”

Asyria pokonała Urartu, zaanektowała znaczną część jego terytorium i zredukowała je do wasalstwa, i rozszerzyła się na południe aż do Dilmun (Bahrajn) i do Arabii w tym czasie. Był to prawdopodobnie największy zasięg terytorialny Asyrii.

Jednakże asyryjscy gubernatorzy i lokalni marionetkowi władcy, których Esarhaddon mianował w Egipcie, byli zmuszeni do ucieczki przed niespokojną ludnością tubylczą, która pragnęła niezależności po wyparciu Kuszytów i Nubijczyków.

Nowa kampania została rozpoczęta przez Esarhaddona w 669 r. p.n.e.. Jednak zachorował po drodze i zmarł. Jego starszy syn Szamasz-szum-ukin został królem Babilonu, a jego syn Aszurbanipal został królem Asyrii, przy czym Aszurbanipal zajmował wyższe stanowisko, a Babilon podlegał Niniwie. Bel i bogowie Babilonii powrócili z wygnania w Assur do Babilonu w pierwszym roku panowania Szamasz-Szum-ukina, a święto akitu mogło być obchodzone po raz pierwszy od dwudziestu lat.

Aszurbanipal, 668-631 p.n.e.

Część polowania na lwy Aszurbanipala, ok. 645-635 p.n.e.

Aszurbanipal, lub „Aszur-bani-apli” (Aszurbanapli, Asnapper), zastąpił na tronie swego ojca Ezarhaddona. Kontynuował kampanię w Egipcie i dominował nad nim, gdy nie rozpraszała go presja Medów na wschodzie oraz Cymmerów i Scytów na północ od Asyrii. W 664 r. p.n.e. zainstalował rodzimego egipskiego faraona, Psammetichusa, jako króla wasalnego. Jednak po tym, jak apel Gygesa z Lidii o asyryjską pomoc przeciwko Cimmeryjczykom został odrzucony, lidyjscy najemnicy zostali wysłani do Psammetichusa. Do 652 r. p.n.e. ten wasalny król mógł bezkarnie ogłaszać jawną niezależność od Asyrii, zwłaszcza że starszy brat Aszurbanipala, Szamasz-szum-ukin z Babilonu, zaraził się babilońskim nacjonalizmem i w tym samym roku rozpoczął wielką wojnę domową. Jednak nowa dynastia w Egipcie mądrze utrzymywała przyjazne stosunki z Asyrią.

Szamasz-szum-ukin próbował wzniecić wielką rebelię obejmującą wiele ludów wasalnych przeciwko Aszurbanipalowi; jednak w dużej mierze zakończyła się ona niepowodzeniem. Rebelia trwała do 648 r. p.n.e., kiedy to Babilon został splądrowany, a Szamasz-szum-ukin podpalił pałac, zabijając się. Aszurbanipal zajął się wtedy karaniem Chaldejczyków, Arabów i Nabatejczyków, którzy poparli babilońską rewoltę. Najechał Półwysep Arabski, rozgromił i podporządkował sobie Arabów, w tym potężne plemię Qedar, zabierając wiele łupów do Niniwy i zabijając arabskich królów, Abiate i Uate. Nabatejczycy, którzy mieszkali na południe od Morza Martwego i w północnej Arabii, oraz Chaldejczycy na dalekim południowym wschodzie Mezopotamii również zostali pokonani i podporządkowani. Elam był następnym celem; został zaatakowany w 646 i 640 r. p.n.e., a jego stolica Susa splądrowana.

Babilońscy więźniowie pod asyryjską strażą, panowanie Aszurbanipala 668-630 p.n.e., Niniwa, British Museum ME 124788

Po zmiażdżeniu rewolty babilońskiej Aszurbanipal okazał się panem wszystkiego, co zbadał. Na wschodzie Elam był spustoszony i padł przed Asyrią, Manneńczycy i irańscy Persowie i Medowie byli wasalami. Na południu Babilonia była zajęta, Chaldejczycy, Arabowie, Sutu i Nabatejczycy ujarzmieni, imperium nubijskie zniszczone, a Egipt płacił daninę. Na północy Scytowie i Cymmeryjczycy zostali pokonani i wyparci z terytorium asyryjskiego, Urartu, Frygia, Korduene i nowi Hetyci byli wasalami, a Lidia błagała o ochronę asyryjską. Na zachodzie Aramea (Syria), Fenicjanie, Izrael, Juda, Samarra i Cypr zostały podporządkowane, a zhellenizowani mieszkańcy Karii, Cylicji, Kapadocji i Komagenu płacili Asyrii daninę.

Asyria wydawała się teraz silniejsza niż kiedykolwiek. Jednak jego długie walki z Babilonią i Elamem oraz ich sojusznikami, a także ciągłe kampanie mające na celu kontrolowanie i rozszerzanie jego rozległego imperium we wszystkich kierunkach, sprawiły, że Asyria była wyczerpana. Została wydrenowana z bogactw i siły roboczej; zniszczone prowincje nie mogły przynieść niczego, co zaspokoiłoby potrzeby cesarskiego skarbu, a trudno było znaleźć wystarczającą liczbę wojska do obsadzenia ogromnego imperium.

Asyria była więc źle przygotowana do stawienia czoła ponownym hordom Scytów, które zaczęły nękać granice na północy i północnym wschodzie. Po zniszczeniu Elamu przez Asyryjczyków Medowie zaczęli rosnąć w siłę, stając się dominującą siłą wśród ludów irańskich, które zaczęły zasiedlać regiony na wschód od Mezopotamii ok. 1000 r. p.n.e. kosztem Persów oraz przedirańskich Elamitów i Mannejczyków, a pod koniec panowania Aszurbanipala tylko nominalnie podlegali asyryjskiej wasalicji. Również Azja Mniejsza pełna była wrogich Scytów i Cymmeryjczyków, którzy opanowali Urartu, Lidię i Frygię, zanim zostali wyparci przez Asyryjczyków. Jednak póki żył Aszurbanipal, był w stanie opanować te potencjalne zagrożenia.

Upadek Asyrii, 631-609 p.n.e.

W 605 r. p.n.e. siły egipskie walczyły z Babilończykami w bitwie pod Karchemisz, wspomagane przez resztki armii dawnej Asyrii, ale i to spotkało się z porażką.

Imperium zaczęło się szybko rozpadać po tym, jak wybuchła seria gorzkich wojen domowych z udziałem kilku pretendentów do tronu. Aszur-etil-ilani został następcą Aszurbanipala, ale jego panowanie było krótkie i w 627 r. p.n.e. zastąpił go jego brat Sinsharishkun. Po uporaniu się z buntem generała Sin-shumu-liszira, Sinszariszkun stanął w obliczu znacznie większego zagrożenia. Jego babiloński wasal skorzystał z przewrotu w Asyrii i w 625 r. p.n.e. zbuntował się pod wodzą nieznanego wcześniej Nabopolassara, członka plemienia chaldejskiego. Potem nastąpiła długa wojna tocząca się w sercu Babilonu. Nabopolassar próbował zdobyć Nippur, główny asyryjski ośrodek władzy w Babilonii, ale został pokonany przez Sinsharishkuna. Jednak Nabopolassar zajął faktyczne miasto Babilon po powstaniu ludowym i został koronowany na króla tego miasta w 625 r. p.n.e.

Sinszariszkun stracił wtedy więcej ziemi, zanim udało mu się odzyskać Uruk w około 624 r. p.n.e., tylko po to, by szybko stracić je ponownie. Gdy w 623 r. p.n.e. Sinszariszkun poprowadził dużą armię do Babilonii, próbując ostatecznie zdławić rebelię, w ojczyźnie Asyryjczyków wybuchła kolejna wojna. Z kampanii babilońskiej odesłano armię pomocniczą, która jednak zmieniła strony, co pozwoliło uzurpatorowi bez przeszkód dotrzeć do stolicy, Niniwy, i objąć tron. Sinszariszkun był w stanie stłumić bunt w ojczyźnie, ale stracono cenny czas na rozwiązanie problemu babilońskiego, a Nabopolassar był w stanie umocnić swoją pozycję.

W 620 r. p.n.e. Nabopolassar ostatecznie zdobył Nippur, stając się panem Babilonii. W tym samym czasie Medowie uwolnili się spod dominacji Asyryjczyków i umocnili władzę w kraju, który miał się stać Persją. W 616 roku p.n.e. Cyaksares, król Medów, zawarł sojusz z Nabopolassarem i z pomocą Scytów i Cymmeryjczyków zaatakował Asyrię. Asyria stanęła w obliczu przytłaczających przeciwności i po czterech latach gorzkich walk koalicja zniszczyła Niniwę w 612 roku p.n.e., po trzymiesięcznym oblężeniu, po którym nastąpiły walki dom po domu. Sinsharishkun został zabity w tym procesie, a upadek Niniwy oznaczał początek końca imperium asyryjskiego.

Generał zwany Aszur-uballit II został ogłoszony królem Asyrii i z opóźnionym wsparciem militarnym egipskiego faraona Necho II, którego dynastia została zainstalowana z pomocą Asyryjczyków, utrzymał się w Harran do 609 r. p.n.e. Egipska pomoc nadal do Asyryjczyków, którzy desperacko próbowali ograniczyć rosnącą moc Babilończyków i Medów.

W 609 pne, w bitwie pod Megiddo, egipskie siły pokonały siły judejskie pod królem Jozjaszem i udało się dotrzeć do ostatnich resztek armii asyryjskiej. W ostatecznej bitwie pod Harran w 609 r. p.n.e. Babilończycy i Medowie pokonali sojusz asyryjsko-egipski, po czym Asyria przestała istnieć jako niezależne państwo. Nie wiadomo, czy Aszur-uballit II zginął pod Harran, czy też przeżył; w każdym razie później zniknął z kart historii. W 605 r. p.n.e. kolejne siły egipskie walczyły z Babilończykami (bitwa pod Carchemish), wspomagane przez resztki armii dawnej Asyrii, ale i one poniosły klęskę.

W połowie VI w. p.n.e. Babilonia i Asyria stały się prowincjami imperium perskiego. W 520 r. p.n.e. Asyria podjęła ostatnią próbę odzyskania niepodległości, podejmując zakrojoną na szeroką skalę rebelię przeciwko imperium Achemenidów, która została stłumiona przez króla Dariusza Wielkiego.

Chociaż Asyryjczycy za panowania Aszurbanipala zniszczyli cywilizację Elamitów, kultura Asyryjczyków wywarła wpływ na kolejne imperia Medów i Persów, ludów indoirańskich, które zostały zdominowane przez Asyrię.

Czynniki środowiskoweEdit

A.W. Schneider i S.F. Adah zasugerowali, że zwiększona populacja w połączeniu z poważną suszą przyczyniła się do znacznej niestabilności gospodarczej i politycznej. Podbite ludy były często deportowane na duże odległości i przesiedlane do asyryjskich prowincji, by zminimalizować możliwość buntów. W asyryjskim sercu nastąpiła eksplozja populacji pod koniec VIII i na początku VII wieku, głównie z powodu przymusowego przesiedlenia podbitych ludów do imperium. Jednak badanie złóż minerałów w dwóch stalagmitach z północnoirackiej jaskini Kuna Ba wskazuje na zmianę klimatu z wilgotnego na suchy między 675 a 550 r. p.n.e., co mogło przyczynić się do upadku imperium neoasyryjskiego.