Jak większość tradycji religijnych, buddyzm posiada zrozumienie czasu, zarówno cyklicznego jak i linearnego, oraz rozwiniętą tradycję myśli dotyczącej ostatecznego końca świata. W Buddyzmie, tradycja ta koncentruje się wokół osoby bodhisattwy Maitreya, który został wcześnie zidentyfikowany jako przyszły następca Śākyamuni Buddy. Szczególnie w tradycji MahĀyĀna, Maitreya zaczął być postrzegany jako postać mesjańska. W Azji Wschodniej, przybycie Maitrei było związane zarówno z apokaliptycznym końcem obecnej epoki, jak i z zapoczątkowaniem przyszłej epoki, w której świat zostanie przekształcony w raj. Historycznie rzecz biorąc, kult Maitrei posłużył za zalążek zarówno ogólnej utopijnej tęsknoty, jak i zbrojnych ruchów mających wprowadzić tysiąclecie.
Millenaryzm judeochrześcijański i buddyjski
Millenaryzm to gałąź utopii, która w szczególny sposób dotyczy nadejścia (lub powrotu) zapowiadanej przez Boga postaci mesjańskiej i ustanowienia po niej ziemskiego królestwa pokoju i dostatku. Sam termin wywodzi się z chrześcijańskiej wiary w tysiącletnie panowanie Chrystusa poprzedzające sąd ostateczny, co prowadziło do przewidywań, że apokalipsa nastąpi w roku 1000 p.n.e. Dla większości zachodnich czytelników pojęcie millenaryzmu jest ściśle związane z tradycją judeochrześcijańską, zarówno z żydowską wiarą w nadejście mesjasza, jak i z powiązaną z nią chrześcijańską wiarą w Armagedon i powrót Chrystusa triumfującego, opisanego w Księdze Apokalipsy. Istnieje nieodłączne niebezpieczeństwo polegania zbyt mocno na tych koncepcjach tysiąclecia, aby zrozumieć podobne idee w buddyzmie. Zapowiedzi biblijne przekazane przez proroków Starego i Nowego Testamentu dostarczają bardzo specyficznego obrazu nadejścia mesjasza oraz natury sądu, nagrody i kary, z których żadna nie pasuje dokładnie do tych buddyjskich, ani nie ma większego znaczenia dla ruchów millenarystycznych w historii buddyzmu.
Drugim elementem jest koncepcja raju po tysiącleciu, który jest przedstawiany w bardzo fizycznych, ziemskich kategoriach. Żydowski mesjanizm historycznie wytworzył szerokie spektrum idei i ruchów, ale najbardziej zasadniczo zakłada fizyczny powrót Żydów do Palestyny. Również chrześcijańska Księga Objawienia podkreśla fizyczność tysiąclecia, ze zmartwychwstaniem ciała i ustanowieniem Królestwa Bożego na ziemi. Ten typ millenaryzmu, który zakłada przybycie świętej postaci z nieba, określa się mianem motywu zstępującego. Odróżnia się go od wiary w pośmiertny raj, często opisywany jako miejsce, w którym oczyszczone dusze oczekują na ostateczną apokalipsę. Wznoszenie się dusz do tego niebiańskiego królestwa oznacza to jako motyw wstępujący.
Maitreja w Azji Południowej i Środkowej
Millenarystyczne myśli i nabożeństwo do Maitrei pojawiły się w prawie każdym przejawie tradycji buddyjskiej i mogą odzwierciedlać wątki przedbuddyjskie. Pojawienie się mesjańskiej i triumfującej postaci opiera się na indyjskim ideale cakravartina, cnotliwego uniwersalnego monarchy, który jest boskim przeznaczeniem do zjednoczenia ziemskiego królestwa. Zarówno sam Budda, jak i buddyjskie postacie polityczne, takie jak król AŚoka i japoński książę ShŌtoku, byli identyfikowani z tym monarchą. Wczesny kontakt między buddyzmem a zoroastryzmem (z Iranu i Baktrii) mógł wpłynąć na te wierzenia poprzez dodanie wierzeń dotyczących Mitry, bóstwa związanego z apokaliptycznymi zmianami, oraz wizerunku Saoszjanta, boskiego zbawiciela, który miał pojawić się na ziemi pod koniec dwunastu kosmicznych cykli, oczyścić świat z grzechu i ustanowić nieśmiertelny materialny raj. Uczeni nie są zdecydowani co do dokładnego związku tych tradycji z rozwojem buddyjskiego millenaryzmu i kultu Maitrei.
Maitreja nie jest omawiany w żadnym z kanonicznych tekstów południowoazjatyckich i jest wspomniany tylko pobieżnie w kanonicznej literaturze TheravĀdy, ale wysuwa się na pierwszy plan w MahĀvastu (Wielkiej Opowieści), centralnym tekście szkoły MahĀsĀṂghika. Tekst ten, który nakreśla teorię bodhisattwów jako istot nadprzyrodzonych, umieszcza Maitreyę na czele listy przyszłych buddów. Sūtry Mahāyāny kontynuują tę linię, przedstawiając Maitreyę jako godnego mnicha, który spędził całe życie rozwijając się w mądrości i głosząc dharmę, zanim odrodził się jako bodhisattwa w niebie Tuṣita, gdzie oczekuje na swoją inkarnację jako budda następnej epoki.
To ostatnie wydarzenie, jednakże, jest mówione w stosunkowo niejasnych terminach i jest przeznaczone do wystąpienia tylko w bardzo odległej przyszłości (pięć miliardów lat, według niektórych rachunków), zgodnie z cyklami wzrostu i rozpadu. Wczesna buddyjska idea mówi, że wszechświat oscyluje pomiędzy wzrostem i rozpadem w cyklach zwanych kalpami. Wszystkie rzeczy, od dharmy do ludzkiego życia (które może być tak długie jak osiemdziesiąt tysięcy lat lub tak krótkie jak dziesięć) zależą od tego cyklu, który obecnie jest w zaawansowanym stanie rozkładu, zjawiska znanego jako schyłek dharmy. Gdy minie nadir tego cyklu, wszechświat ponownie rozpocznie okres wzrostu, a gdy zbliży się do swego szczytu, pojawi się król cakravartin, który wprowadzi nadejście Maitreyi i Złoty Wiek Maitreyi.
Sformułowanie to jest znaczące, ponieważ umieszcza powrót Maitreyi w odległej przyszłości i mówi, że ludzki świat musi najpierw przekroczyć nadir kosmicznego cyklu zanim to się stanie. Ponieważ sprawy będą miały się gorzej, zanim się poprawią, ludzie pokładali nadzieję raczej we wznoszącym motywie indywidualnego zbawienia, takim jak odrodzenie w Czystej Krainie lub niebie Tuṣita, niż w tysiącleciu.
Buddyjski millenaryzm w Chinach
To właśnie w Chinach kult Maitrei i tradycja tęsknoty za odległym złotym wiekiem przekształciły się w ruchy millenarystyczne. Ta transformacja nastąpiła z trzech powodów. Po pierwsze, kiedy buddyzm zakorzenił się w Chinach w ciągu kilku pierwszych wieków przed naszą erą, napotkał dobrze ugruntowaną tradycję taoistycznego millenaryzmu. Tradycja ta obejmowała wiele elementów, które później zaczęły być kojarzone z buddyjskim millenaryzmem w Azji Wschodniej, takich jak trójdzielny podział świętego czasu. Taoistyczna tradycja millenarystyczna koncentrowała się na immanentnym powrocie transcendentnej manifestacji Laozi, zwanej Najwyższym Panem Lao (taishang laojun), który miał ustanowić tysiącletnie królestwo zwane Wielkim Pokojem (taiping). Od drugiego do czwartego wieku c.e., wiara ta służyła jako zalążek dla wielu dużych rebelii, w tym jednej, która była w stanie ustanowić realne, choć krótkotrwałe państwo na górzystym południowym zachodzie.
Drugą innowacją była restrukturyzacja teorii kosmicznego wznoszenia się i upadku tak, aby umieścić intronizację Buddy Maitreya na nadirze cyklu, a nie na jego szczycie. Idee te zostały rozwinięte w chińskich apokryficznych sūtrach z szóstego wieku, które omawiały nadejście Maitrei jako wielkie oczyszczenie, podczas którego dojdzie do kosmicznej bitwy pomiędzy bodhisattwami i demonami, po której powstanie czysty i doskonały świat. Ta reinterpretacja nie tylko uczyniła nadejście tysiącletniego wydarzenia bardziej immanentnym, ale także umiejscowiła je w najniższym punkcie ludzkiego cierpienia. Ta nowa eschatologia była szczególnie atrakcyjna w czasach kryzysów demograficznych, takich jak wojna czy głód, które teraz miały zwiastować koniec epoki. Chociaż takie kryzysy również napędzały wznoszący się motyw buddyjskiego utopizmu, wiarę, że indywidualna dusza znajdzie pośmiertne zbawienie w Czystej Krainie, Maitreja szybko oddalił się od tej wizji i został ściśle powiązany z zstępującym motywem apokalipsy. Wiara ta dostarczyła również inspiracji dla tych, którzy podjęliby działania w celu przyspieszenia millenium poprzez spowodowanie zniszczenia, które oznaczało koniec cyklu.
Trzecią innowacją był udział chińskich aktorów politycznych w kulcie Maitrei i reinterpretacji cakravartin, nie jako prekursora przybycia Maitrei, ale jako samego Maitrei. Po części było to ułatwione przez przedbuddyjską wiarę w boskie znaczenie chińskich władców jako beneficjentów „mandatu niebios”. Już w czwartym wieku władcy chińskiej dynastii Północnego Wei (386-534) byli identyfikowani jako buddyjskie bóstwa, najpierw jako tathĀgatowie, a później jako Maitreja. Najsłynniejszy przypadek miał miejsce pod koniec VII wieku, kiedy cesarzowa Wu Zhao (625-705) ujawniła swoją tożsamość jako Maitreya Budda, aby wzmocnić swoje wysoce sporne roszczenia do tronu.
To upolitycznienie kultu Maitreya szybko obróciło się przeciwko jego mistrzom i przybrało wyraźnie antypaństwową postawę, którą utrzymuje do dziś. Najwcześniejsze znane przypadki miały miejsce w roku 613, kiedy to dwie odrębne osoby ogłosiły się Buddą Maitreją i podniosły flagę rebelii. W ósmym i jedenastym wieku, duże powstania zostały zorganizowane pod hasłem zakończenia schyłkowej epoki Śākyamuniego i nadejścia nowego buddy. W końcu, na początku czternastego wieku, zbiór religijnych stowarzyszeń poświęconych wizji Maitreyan powstał w buncie przeciwko mongolskiej dynastii Yuan (1279-1368), a przywódca jednej z tych grup, Zhu Yuanzhang (1328-1398), założył dynastię Ming (co oznacza „jasny”, aluzja do buddyjskiego ideału boskiej królewskości, vidyārājas; chiński, ming wang) w 1368 roku.
Sekciarstwo Białego Lotosu
Dynastia Ming przyniosła zorganizowany buddyzm pod ścisłą kontrolą państwa, podczas gdy świecka pobożność stawała się coraz bardziej zintegrowana z synkretyczną mieszanką buddyzmu, daoizmu i konfucjanizmu znaną jako Trzy Nauki. Szczególnie w okresie dynastii Ming i Qing (od połowy XIV do początku XX wieku), mieszanka ta przybrała kształt tradycji popularnych nauk znanych pod wspólną nazwą sekciarstwa Białego Lotosu.
Chociaż Biały Lotos obejmował szereg niezależnych nauk, tradycja jako całość rozwijała się poprzez medium pism znanych jako „cenne zwoje” (baojuan), które były komponowane setkami w ciągu tych sześciu wieków. Najwcześniejszy znany tekst, pochodzący z 1430 roku, objaśnia podstawową wersję eschatologii Białego Lotosu, włączając w to trójdzielny podział świętego czasu, przerywany okresami apokaliptycznego nieszczęścia pomiędzy epokami, oraz rolę Maitrei jako buddy tysiącletniej trzeciej epoki. Jednakże, chociaż Maitreja jest od czasu do czasu wspominany w tych pismach w związku ze zmianą epoki, nie jest on postacią pierwszoplanową. Charakterystycznie sekciarski wkład do tego schematu stanowi raczej najwyższe bóstwo zwane Wieczną Czcigodną Matką (wusheng laomu), z której emanuje wszelkie życie i która zesłała na ziemię szereg nauczycieli, aby ocalić ludzkość przed jej własną niegodziwością. Musi to zostać osiągnięte przed końcem drugiej epoki, w którym to momencie te z jej ludzkich dzieci, które kultywowały dobroć i oczyściły się, zostaną wezwane do przyłączenia się do Zgromadzenia Smoczego Kwiatu i zaproszone do zamieszkania w tysiącletnim raju rządzonym przez Maitreję i Wieczną Czcigodną Matkę.
Podobnie jak w przypadku późniejszego maitrejskiego millenaryzmu, eschatologiczna wizja sekty Białego Lotosu postrzega rozkład i zniszczenie ludzkiego porządku jako prekursorów epokowej zmiany. Co więcej, proces ten może zostać przyspieszony przez ludzkie działanie w postaci zbrojnej rebelii. Dlatego też tradycja Białego Lotosu została surowo zakazana, najbardziej energicznie przez cesarza Ming, który sam doprowadził takie powstanie do władzy. Najbardziej godny uwagi okres aktywności Białego Lotosu przypadł na XIX wiek, kiedy to wiele z tych nauk, takich jak Osiem Trigramów (bagua) i Pierwotny Chaos (hunyuan), podniosło się w buncie, często napędzanym przez twierdzenie przywódcy, że jest on reinkarnacją Maitrei. Takie twierdzenia utrzymywały się aż do połowy dwudziestego wieku, kiedy to grupy takie jak Droga Wszechobecnej Jedności (yiguandao) prorokowały, że zwycięstwo komunistów nad siłami nacjonalistycznymi spowoduje rychłe nadejście tysiąclecia. Nawet wśród tych grup aktywnych w tym okresie, które nie mają organizacyjnych czy doktrynalnych powiązań z tradycją Białego Lotosu, takich jak Taipingi z połowy XIX w. czy Bokserzy pięć dekad później, motywy tysiącletniej odnowy świata łatwo powiązać z szerszą tradycją kultu Maitrei.
Utopizm agrarny w Japonii
W Japonii również rodzime utopijne ideały obiecywały nadchodzący wiek pokoju i dostatku. Podobnie jak w przypadku Chin, buddyjski millenaryzm w Japonii przeszczepił się na istniejącą tradycję, przekształcając jej elementy tak, by włączyć buddyjską terminologię i postacie takie jak Maitreja. Jednakże w japońskiej tradycji, to tysiąclecie nie było zakładane na epokową zmianę lub gwałtowne zniszczenie porządku świata, a w konsekwencji nie służyło jako inspiracja do buntu tak często jak w Chinach.
Jedną z cech japońskich wierzeń było umiejscowienie ziemi obiecanej na ziemi, albo na szczycie góry, albo za morzem. Przedbuddyjski kult gór został przejęty i przekształcony przez różne sekty japońskiego buddyzmu, które ustanowiły święte góry domem Maitrei i miejscem tysiącletniego raju. Wypowiedź na łożu śmierci KŪkai (774-835), deifikowanego założyciela ezoterycznej szkoły Shingon, że zstąpi na ziemię wraz z Maitreyą, wywołała przekonanie, że pozostaje on żywy i pogrążony w głębokiej medytacji na górze Kōya. Ta i inne święte góry, takie jak Fuji i Kimpu, stały się postrzegane jako bramy do Czystej Krainy i były domem ascetów znanych jako yamabushi, którzy mieszkali pomiędzy niebem a ziemią. Podobnie, inna tradycja przepowiedziała przybycie Maitrei statkiem, wywołując tradycję popularnego kultu ludowego w oczekiwaniu na triumfalne przybycie Maitrei na statku obładowanym ryżem.
Zobacz także:Apokryfy; Kosmologia; Milicje klasztorne; Nacjonalizm i buddyzm; Polityka i buddyzm; Buddyzm Czystej Krainy; Sanjie Jiao (Szkoła Trzech Etapów); Sekty synkretyczne: Three Teachings
Bibliografia
Baumgarten, Albert I., ed. Apocalyptic Time. Boston i Leiden, Holandia: Brill, 2000.
Haar, B. J. ter. The White Lotus Teachings in Chinese Religious History. Honolulu: University of Hawaii Press, 1992.
Hori, Ichirō. Religia ludowa w Japonii: Continuity and Change (1968), ed. Joseph M. Kitagawa i Alan L. Miller. Chicago: University of Chicago Press, 1994.
Naquin, Susan. Milenijna Rebelia w Chinach: The Eight Trigrams Uprising of 1813. New Haven, CT: Yale University Press, 1976.
Overmyer, Daniel. Folk Buddhist Religion: Dissenting Sects in Late Traditional China. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1976.
Overmyer, Daniel. Precious Volumes: An Introduction to Chinese Sectarian Scriptures from the Sixteenth and Seventeenth Centuries. Cambridge, MA: Harvard University Press, 1999.
Ownby, David. „Chinese Millennial Traditions: The Formative Age.” American Historical Review 104, no. 5 (1999): 1,513-1,530.
Seidel, Anna. „The Image of the Perfect Ruler in Early Taoist Messianism: Lao-tzu and Li Hung,” History of Religions 9, nos. 2-3 (1969/1970): 216-247.
Sponberg, Alan, and Hardacre, Helen, eds. Maitreya: The Future Buddha. Cambridge, UK, and New York: Cambridge University Press, 1988.
Thomas DuBois
.