Prawie udało nam się wyeliminować polio. Jak na ironię, dużym zagrożeniem są teraz szczepionki.

Świat jest bliżej niż kiedykolwiek do wyeliminowania polio, strasznej choroby wywołującej paraliż, która infekuje przede wszystkim dzieci. Ale końcowe wysiłki są zagrożone przez tę samą rzecz, która sprawiła, że programy eliminacji odniosły sukces: same szczepionki.

„Prędzej czy później dojdziesz do punktu – teoretycznie dojdziesz do punktu – w którym wszystkie przypadki na świecie są spowodowane przez szczepionkę”, mówi Philip Minor, szef wirusologii w National Institute for Biological Standards and Control w Wielkiej Brytanii. „Więc w zasadzie używasz szczepionki do ochrony przed szczepionką. I to jest po prostu niedorzeczne, prawda?”

Różnica między liczbą przypadków polio typu dzikiego a liczbą przypadków pochodzących ze szczepionki zmniejsza się. W 2015 roku, według Polio Eradication Initiative, na całym świecie odnotowano 70 przypadków polio pochodzących od dzikich szczepów wirusa. Było 26 przypadków polio pochodzącego ze szczepionek.

Jeśli świat naprawdę chce wyeliminować polio, pozostawienie ryzyka zakażeń pochodzących ze szczepionek jest nie do przyjęcia.

Istnieją szczepionki przeciwko polio, które to umożliwiły. I obie stwarzają – bardzo małe, ale znaczące – ryzyko dla globalnej eradykacji.

Program eradykacji polio Światowej Organizacji Zdrowia, który rozpoczął się w 1988 roku, jest jednym z największych sukcesów w globalnym zdrowiu. W szczytowym okresie w połowie XX wieku, polio zabijało pół miliona ludzi rocznie. W 1988 r. istniało ponad 125 krajów dotkniętych polio. Teraz są dwa: Afganistan i Pakistan. Nie jest daleko idące stwierdzenie, że wkrótce świat zobaczy ostatni przypadek polio.

Ten sukces zawdzięczamy dwóm wielkim wynalazkom: doustnej szczepionce przeciw polio (stworzonej przez Alberta Sabina) i iniekcyjnej szczepionce przeciw polio (stworzonej przez Jonasa Salka). Każda z nich ma pewne wady.

Szczepionki doustne (OPV) są skuteczniejsze – ale zawierają też żywego wirusa

W latach 50. ubiegłego wieku Sabin zauważył, że nie wszystkie szczepy polio zarażają małpy, gdy są wystawione na działanie czynników zewnętrznych. Udało mu się wyizolować te szczepy – i udowodnić, że nie zarażą ludzi – i stworzyć z nich serum do połykania, które można było łatwo rozprowadzać na całym świecie. Szczepionka jest tak szczególnie skuteczna, ponieważ najpierw uodparnia jelita, gdzie polio zakorzenia się w organizmie.

Ponieważ jest pięciokrotnie tańsza od szczepionki wstrzykiwanej i tak łatwa do podania, szczep Sabina stał się ulubioną szczepionką Światowej Organizacji Zdrowia w jej wysiłkach na rzecz eliminacji choroby. Nie ma wątpliwości: Świat jest tak blisko wyeliminowania polio dzięki szczepionce doustnej. Otrzymało ją około 3 miliardów dzieci.

Ryzyko związane ze szczepionką: Zawiera ona żywego wirusa, który może mutować z powrotem w zjadliwą formę.

„Bardzo szybko po przyjęciu szczepionki, powraca” do niebezpiecznej formy, mówi Vincent Racaniello, profesor mikrobiologii i immunologii z Uniwersytetu Columbia. Zazwyczaj nie stanowi to problemu, ponieważ zanim staną się one zjadliwe, człowiek – i jego otoczenie – jest uodporniony. „Ale z jakiegoś powodu jedno na 1,5 miliona dzieci, które dostają szczepionkę, zostaje sparaliżowane” – mówi. Ta liczba jest niewielka, ale nie bez znaczenia.

Te poliovirusy pochodzące ze szczepionki powodują również nowe ogniska w społecznościach, które mają nierównomierne pokrycie szczepieniami. Osoba może rozsiewać wirusa pochodzącego ze szczepionki przez kilka tygodni. „To już się ciągle zdarza” – mówi Racaniello. „Musimy jak najszybciej zaprzestać stosowania OPV. Tak długo, jak jej używamy, wprowadzamy do środowiska odwrócone szczepy.”

Ostatnią dziką wersję poliovirusa typu 2 zaobserwowano w Indiach w 1999 roku. Ale co roku kilkadziesiąt osób zapada na polio typu 2 pochodzącego ze szczepionki w małych ogniskach. USA wycofało szczepionki doustne w 2000 roku, po tym jak CDC uznało, że powodowały one więcej przypadków polio niż sam dziki wirus w tym kraju.

WHO planuje stopniowe wycofywanie szczepionek doustnych w miarę zbliżania się do eradykacji. Ale podjęła już jeden krok w kierunku tego celu. W kwietniu tego roku 155 krajów przeszło na stosowanie szczepionki doustnej, która nie uodparnia już na polio typu 2.

(Na wypadek, gdyby jeden z tych szczepów pochodzących ze szczepionki typu 2 zaczął krążyć po zmianie szczepionki — przez kogoś, kto dostał starą szczepionkę zawierającą typ 2 — istnieje globalny zapas 500 milionów dawek szczepionki typu 2 gotowej do wdrożenia)

Wszystkie szczepionki doustne zostaną (najlepiej) wycofane do 2020 roku, ponieważ szczepionki iniekcyjne – które są droższe i trudniejsze do podania – staną się standardem.

Szczepionki wstrzykiwane zawierają martwe wirusy i są bezpieczne, ale są produkowane z bardzo zjadliwych szczepów. A wypadki mogą się zdarzyć.

Gdy Salk wynalazł szczepionkę przeciwko polio w postaci iniekcji na początku lat 50. Formuła pozostaje zasadniczo taka sama dzisiaj: Szczepionka jest wykonana z dużej ilości żywych, niebezpiecznych poliovirusów, które zostały zabite (inaktywowane, jak mówią naukowcy). Szczepionki te nie stwarzają żadnego ryzyka infekcji.

Ryzyko związane z tymi szczepionkami jest w produkcji. Jeśli ten żywy, śmiertelny poliovirus w jakiś sposób wyleje się z zakładu produkcyjnego, może ulec recyrkulacji. Wypadki zdarzały się już wcześniej. W 2014 r. zakład GlaxoSmithKline w Belgii uwolnił 45 litrów skoncentrowanego poliwirusa do lokalnego systemu kanalizacyjnego.

Ryzyko związane z ograniczeniem rozprzestrzeniania się nie różni się w przypadku polio od innych szczepionek wytwarzanych w tym procesie, takich jak szczepionka przeciwko grypie. Ale jeśli całkowita eliminacja jest celem, ten błąd naprawdę nie powinien istnieć w niebezpiecznej formie gdziekolwiek. „Jeśli pozbyłeś się naturalnego polio, a następnie uwolniłeś ładunek wirulentnego wirusa, konsekwencje są większe”, mówi Minor.

Szczepionka wstrzykiwana jest również nieco mniej skuteczna niż szczepionka doustna, ponieważ nie uodparnia jelita. Ludzie ze szczepionką iniekcyjną mogą nosić polio w swoich jelitach bez zachorowania.

Zastąpienie szczepionek doustnych nie będzie takie proste

Najbardziej oczywistym rozwiązaniem w walce z polio pochodzącym ze szczepionek jest zastąpienie szczepionki doustnej szczepionką iniekcyjną na całym świecie, co WHO zamierza zrobić.

Ale to również stwarza poważny dylemat. Jeśli wszystkie szczepionki doustne zostaną jutro wstrzymane i zastąpione szczepionkami wstrzykiwanymi, to szczepy pochodzące ze szczepionki będą nadal krążyć.

Tak jest, ponieważ szczepionka wstrzykiwana nie uodparnia jelit, gdzie szczepy pochodzące ze szczepionki rozmnażają się i rozwijają. Ludzie nie chorowaliby, ale nadal byliby nosicielami wirusa. „Mógłby się rozprzestrzeniać bez końca” – mówi Racaniello. To jest scenariusz, o który się martwię.”

Wtedy, jeśli świat popadnie w samozadowolenie i przestanie uodparniać dzieci szczepionką wstrzykiwaną, te doustne szczepy pochodne od szczepionki mogą zrobić wielki powrót.

„Będziemy potrzebować szczepionek na świecie przez wiele lat, ale nie wiemy, jak długo to potrwa”, mówi Yvonne Maldonado, profesor pediatrii chorób zakaźnych w Stanford, która obecnie bada, jak długo te szczepy pochodzące ze szczepionek mogą krążyć w społeczności.

Są też ludzie, którzy wydalają poliwirusa przez dziesięciolecia bez objawów – jak Tyfusowa Maria. Ciała tych ludzi mają nieco osłabiony układ odpornościowy. Nie są w stanie pozbyć się całego wirusa polio, ale też nigdy mu nie ulegają. „Mamy w tym kraju jednego, który chodzi już od 28 lat” – mówi Minor. „Myślę, że nie mógłbyś przestać szczepić, podczas gdy ten człowiek wciąż tam wydala wirusa.”

Minor szuka sposobu, aby wstrząsnąć status quo. W grudniu ubiegłego roku, on i jego koledzy z NISBC opublikowali pracę w PLOS Pathogens, przedstawiając nowo opracowany szczep wirusa do produkcji szczepionek. Rozwiązuje on wiele problemów nieodłącznie związanych z dzisiejszymi szczepionkami.

Minor wziął szczep Sabina, a następnie zmienił określony obszar jego RNA (kod genetyczny), aby uczynić go znacznie mniej podatnym na powrót do śmiertelnej formy. (Wirusy Minora również nie wydają się być zdolne do wzrostu w ludzkich jelitach, co jest niezbędne do powstrzymania rozprzestrzeniania się polio pochodzącego ze szczepionki.)

Sugeruje on, że jego nowy szczep może być również inaktywowany i przekształcony w szczepionkę do wstrzykiwania. „Dążymy do tego, aby producent mógł wziąć szczep i wyhodować go, a nawet jeśli fabryka wybuchnie, nie będzie żadnego ryzyka,” mówi Minor.

Maldonado, który jest zaznajomiony z pracą Minora, mówi, że to świetny pomysł. „Chcemy się upewnić, że mamy więcej niż jeden plan-b w naszej tylnej kieszeni”, mówi.

Racaniello jest wątpliwe, że taki szczep wejdzie do produkcji. Istnieją naciski ekonomiczne – wprowadzenie nowej szczepionki na rynek wymaga dużych nakładów finansowych – ale może też być za późno na wysiłki zmierzające do eradykacji polio.

„Nie można używać tych szczepów bez ich przetestowania”, mówi Racaniello, który redagował pracę Minora. „I trzeba pokazać, że są skuteczne. Jak to zrobić, kiedy prawie nie ma już polio? … Myślę, że jest już za późno.”

Ogółem badacze, z którymi rozmawiałem, są optymistami co do tego, że eradykacja polio jest nieuchronna, ale mówią, że badania nad szczepionkami nadal muszą być kontynuowane.

„Nie ma wielu ludzi prowadzących badania w tej dziedzinie, ponieważ myślę, że większość ludzi uważa, że polio jest proste”, mówi Maldonado. „Są dwie szczepionki, po prostu dajesz je wszystkim i po prostu pozbędziemy się polio”. To jest o wiele bardziej skomplikowane.