Spondyloza szyjna

Definicja/Opis

Spondyloza szyjna jest terminem obejmującym szeroki zakres postępujących zmian zwyrodnieniowych, które dotyczą wszystkich elementów kręgosłupa szyjnego (tj.e., krążki międzykręgowe, stawy czołowe, stawy Luschki, więzadła płaskie i blaszki). Jest to naturalny proces starzenia się i występuje u większości ludzi po piątej dekadzie życia. Zdjęcie na R przedstawia szyję dotkniętą spondylozą.

W kręgosłupie szyjnym ten przewlekły proces zwyrodnieniowy dotyka krążków międzykręgowych i stawów czołowych i może prowadzić do przepukliny dysku, tworzenia osteofitów, zwyrodnienia trzonów kręgów, ucisku rdzenia kręgowego lub mielopatii szyjnej spondylotycznej.

Objawy spondylozy szyjnej manifestują się jako ból szyi i sztywność karku i mogą im towarzyszyć objawy radikularne, gdy dochodzi do kompresji struktur nerwowych.

Ból szyi jest szeroko rozpowszechnionym schorzeniem i drugą najczęstszą dolegliwością po bólu dolnej części pleców. Stan ten wiąże się ze znacznym obciążeniem chorobowym, z istotną niepełnosprawnością i kosztami ekonomicznymi,

Pomimo, że główną przyczyną jest starzenie się, lokalizacja i tempo degeneracji, jak również stopień objawów i zaburzeń funkcjonalnych jest różny i unikalny dla poszczególnych osób.

Anatomia klinicznie istotna

Zobacz Anatomia szyjna, aby uzyskać kompleksowe omówienie anatomii.

Epidemiologia

Dowody zmian spondylotycznych są często spotykane u wielu bezobjawowych dorosłych, z dowodami na pewne zwyrodnienie dysku w..:

• 25% dorosłych poniżej 40. roku życia,
• 50% dorosłych powyżej 40. roku życia, i
• 85% dorosłych powyżej 60 roku życia

Asymptomatyczni dorośli wykazywali znaczące zmiany zwyrodnieniowe na 1 lub więcej poziomach

• 70% kobiet i 95% mężczyzn w wieku 65 i 60 lat było dotkniętych chorobą
• Najczęstsze dowody zwyrodnienia występują na poziomie C5-6, a następnie C6-7 i C4-5″.

Faktory ryzyka

• Wiek, płeć i zawód .
• Częstość występowania spondylozy szyjnej jest podobna u obu płci, chociaż stopień nasilenia jest większy u mężczyzn.
• Powtarzające się urazy zawodowe mogą przyczyniać się do rozwoju spondylozy szyjnej.
• Zwiększona częstość występowania u pacjentów, którzy nosili duże ciężary na głowie lub ramionach oraz u tancerzy i gimnastyków.
• U około 10% pacjentów spondyloza szyjna jest spowodowana wrodzonymi anomaliami kostnymi, zablokowaniem kręgów, zniekształceniem blaszek, które wywierają nadmierny nacisk na sąsiednie krążki międzykręgowe.

Etiologia

• Podstawowym czynnikiem ryzyka i przyczyniającym się do zachorowania na spondylozę szyjną jest związana z wiekiem degeneracja krążka międzykręgowego i elementów kręgosłupa szyjnego.
• Zmiany zwyrodnieniowe otaczających struktur, w tym stawów odkręgowych, stawów twarzowych, więzadła podłużnego tylnego (PLL) i więzadła właściwego (ligamentum flavum) powodują zwężenie kanału kręgowego i otworów międzykręgowych. W konsekwencji, rdzeń kręgowy, naczynia kręgowe i korzenie nerwowe mogą być uciskane, co skutkuje trzema zespołami klinicznymi, w których występuje spondyloza szyjna: osiowy ból szyi, mielopatia szyjna i radikulopatia szyjna.
• Czynniki, które mogą przyczynić się do przyspieszenia procesu chorobowego i wczesnego wystąpienia spondylozy szyjnej obejmują narażenie na znaczący uraz kręgosłupa, wrodzony wąski kanał kręgowy, dystoniczne porażenie mózgowe wpływające na muskulaturę szyjną i specyficzne zajęcia sportowe, takie jak rugby, piłka nożna i jazda konna.

Prezentacja kliniczna

Spondyloza szyjna występuje w trzech postaciach objawowych jako:

1. Niespecyficzny ból szyi – ból zlokalizowany w obrębie kręgosłupa.
2. Radikulopatia szyjna – dolegliwości o dystrybucji dermatomalnej lub miotomalnej często występujące w ramionach. Może występować drętwienie, ból lub utrata funkcji.
3. Mielopatia szyjna – zespół dolegliwości i objawów spowodowanych samoistnym uszkodzeniem rdzenia kręgowego. Mogą być zgłaszane drętwienia, problemy z koordynacją i chodem, osłabienie chwytu oraz dolegliwości jelitowe i pęcherzowe wraz z towarzyszącymi im objawami fizycznymi.

Objawy mogą zależeć od etapu procesu patologicznego i miejsca ucisku nerwów. Diagnostyka obrazowa może wykazać spondylozę, ale pacjent może być bezobjawowy i odwrotnie. Wiele osób po 30 roku życia wykazuje podobne nieprawidłowości na zdjęciach RTG kręgosłupa szyjnego, dlatego granica między normalnym starzeniem się a chorobą jest trudna do określenia.

Ból jest najczęściej zgłaszanym objawem. McCormack i wsp. podali, że przerywany ból szyi i ramion jest najczęstszym zespołem obserwowanym w praktyce klinicznej. W przypadku radikulopatii szyjnej ból najczęściej występuje w odcinku szyjnym, kończynie górnej, barku i/lub okolicy międzyłopatkowej. W niektórych przypadkach ból może być nietypowy i manifestować się jako ból w klatce piersiowej lub piersi, choć najczęściej występuje w kończynach górnych i szyi. Przewlekły podpotyliczny ból głowy może być również zespołem klinicznym u pacjentów ze spondylozą szyjną, który może promieniować do podstawy szyi i wierzchołka czaszki.

Paraestezja lub osłabienie mięśni, lub kombinacja tych objawów są często zgłaszane i wskazują na radikulopatię.

Zespół rdzenia kręgowego może być również postrzegany w związku ze spondylozą szyjną, a w niektórych przypadkach zgłaszano dysfagię lub dysfunkcję dróg oddechowych.

Diagnoza różnicowa

• Inne niespecyficzne zmiany bólowe szyi – ostre napięcie szyi, posturalny ból szyi lub Whiplash
• Fibromialgia i psychogenny ból szyi
• Zmiany mechaniczne – wypadnięcie dysku lub rozlana idiopatyczna hiperostoza szkieletowa
• Choroba zapalna – reumatoidalne zapalenie stawów, Zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa lub Polimialgia reumatyczna
• Choroby metaboliczne – choroba Pageta, osteoporoza, podagra lub pseudopodagra, Zakażenia – zapalenie kości i szpiku lub gruźlica
• Złośliwość – guzy pierwotne, wtórne złogi lub szpiczak

Procedury diagnostyczne

Spondyloza szyjna jest często rozpoznawana wyłącznie na podstawie objawów klinicznych.

Objawy:

• Tkliwość słabo zlokalizowana
• Zawężony zakres ruchu
• Niewielkie zmiany neurologiczne (chyba że powikłane mielopatią lub radikulopatią)

Objawy:

• Ból szyjny nasilający się przy ruchach
• Ból regresywny (potylica, między łopatkami, kończynami górnymi)
• Ból zaoczodołowy lub skroniowy
• Sztywność szyjna
• Niejasne drętwienie, mrowienie lub osłabienie kończyn górnych
• Zawroty głowy lub zawroty głowy
• Zaburzenia równowagi
• Rzadko, omdlenia, wyzwala migrenę

Większość pacjentów nie wymaga dalszych badań, a rozpoznanie stawiane jest wyłącznie na podstawie obrazu klinicznego, jednak w celu potwierdzenia rozpoznania można zastosować diagnostykę obrazową, taką jak RTG, TK, MRI i EMG.

Radiogramy kręgosłupa szyjnego mogą wykazać utratę prawidłowej lordozy szyjnej, sugerując skurcz mięśni, ale większość innych cech choroby zwyrodnieniowej występuje u osób bezobjawowych i słabo koreluje z objawami klinicznymi. Ważne jest, aby zdać sobie sprawę, że zmiany radiologiczne zachodzące z wiekiem reprezentują jedynie zmiany strukturalne w kręgach, ale zmiany te nie muszą być przyczyną objawów. Uważa się, że to niedopasowanie między wyglądem radiologicznym a objawami klinicznymi wynika nie tylko z wieku, ale także z płci, rasy, grupy etnicznej, wzrostu i zawodu.

MRI kręgosłupa szyjnego jest badaniem z wyboru w przypadku podejrzenia poważniejszej patologii, ponieważ daje szczegółowe informacje o rdzeniu kręgowym, kościach, dyskach i strukturach tkanek miękkich. Jednak normalni ludzie mogą wykazywać istotne patologiczne nieprawidłowości w badaniach obrazowych, więc skany należy interpretować z ostrożnością.

Mierniki wyników

Do oceny bólu szyi można wykorzystać następujące mierniki wyników:

• Skala wzrokowo-analogowa (VAS)
• Krótki formularz 36 (SF-36)
• Wskaźnik niesprawności szyi (NDI)

Zmiany spondylotyczne mogą prowadzić do bezpośredniego ucisku i dysfunkcji niedokrwiennej rdzenia kręgowego. Kilka klinicznych mierników zaawansowania choroby obejmuje: Japanese Orthopaedic Association Cervical Myelopathy Evaluation Questionnaire (JOACMEQ); systemy punktacji Nurick Classification. Skale te zostały opracowane w celu ilościowego określenia stopnia i progresji tej choroby.

Testy prowokacji bólu, takie jak test Spurlinga, mogą być wykorzystywane do różnicowania pomiędzy schorzeniami barku a spondylozą szyjną.

Badanie

Wywiad z pacjentem powinien koncentrować się na czasie wystąpienia bólu, promieniowaniu bólu, czynnikach nasilających i zdarzeniach wywołujących. Klasycznie, objawowa spondyloza szyjna jest prezentowana jako jeden lub więcej z następujących trzech podstawowych zespołów klinicznych:

• Osiowy ból szyi
  • Powszechnie skarżą się na sztywność i ból w kręgosłupie szyjnym, który jest najbardziej dotkliwy w pozycji pionowej i ustępuje przy odpoczynku w łóżku, gdy zdejmuje się obciążenie z szyi
  • Ruch szyi, zwłaszcza w hiperekstensji i zgięciu bocznym, Zazwyczaj zwiększa ból
  • W chorobie górnego i dolnego odcinka kręgosłupa szyjnego pacjenci mogą zgłaszać promieniujący ból do tylnej części ucha lub potylicy w porównaniu z promieniującym bólem odpowiednio do górnej części mięśnia trapezowego lub okołołopatkowego
  • Sporadycznie, pacjenci mogą występować z nietypowymi objawami dławicy szyjnej, takimi jak ból szczęki lub ból w klatce piersiowej

• Radikulopatia szyjna
  • Objawy radikulopatii zwykle są rozmieszczone miotomicznie w zależności od zaangażowanego korzenia(ów) nerwowego(ych) i mogą występować jako jednostronny lub dwustronny ból szyi, ból ramienia, ból łopatki, parestezje, i osłabienie ramienia lub ręki
  • Ból jest nasilony przez pochylenie głowy w kierunku dotkniętej strony lub przez nadmierne wyprostowanie i zgięcie boczne w kierunku dotkniętej strony
• Mielopatia szyjna
  • Zazwyczaj ma podstępny początek z lub bez bólu szyi (często nieobecny)
  • Może początkowo objawiać się osłabieniem ręki i niezdarnością, co skutkuje niezdolnością do wykonywania zadań wymagających drobnej koordynacji ruchowej (np.g., zapinanie guzików koszuli, wiązanie sznurowadeł, podnoszenie małych przedmiotów)
  • Częste doniesienia o niestabilności chodu i niewyjaśnionych upadkach
  • Objawy ze strony układu moczowego (tj. nietrzymanie moczu) są rzadkie i zazwyczaj pojawiają się późno w przebiegu choroby

Postępowanie medyczne

Strategia leczenia spondylozy szyjnej zależy od ciężkości objawów pacjenta. W przypadku braku objawów „czerwonej flagi” lub znacznej mielopatii, celem leczenia jest złagodzenie bólu, poprawa zdolności funkcjonalnych w codziennych czynnościach i zapobieganie trwałemu uszkodzeniu struktur nerwowych. Do objawowej spondylozy szyjnej należy podchodzić stopniowo, zaczynając od postępowania nieoperacyjnego.

Niechirurgiczne

1. Podstawą leczenia nieoperacyjnego jest cztero- lub sześciotygodniowy kurs fizykoterapii, patrz poniżej.
2. Środki farmakologiczne, w tym niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), doustne steroidy, leki zwiotczające mięśnie, leki przeciwdrgawkowe i przeciwdepresyjne mogą być przepisywane w celu złagodzenia bólu. Terapię można rozszerzyć na opioidowe leki przeciwbólowe w przypadku opornego na leczenie osiowego bólu szyi, ale nie są one zalecane jako leki pierwszego rzutu lub do długotrwałego stosowania ze względu na ich potencjalne działania niepożądane.
3. Trwały sprzęt medyczny może być brany pod uwagę przy łagodzeniu objawów. Krótkotrwałe stosowanie miękkiego kołnierza szyjnego może czasami złagodzić ostry ból szyi i skurcze. Stosowanie w nocy poduszki szyjnej może złagodzić ból szyi, pomagając w utrzymaniu prawidłowej lordozy szyjnej, co poprawiłoby rozkład obciążeń biomechanicznych pomiędzy dyskami, promując w ten sposób lepszą jakość snu.
4. Bardziej inwazyjne opcje leczenia interwencyjnego obejmują zewnątrzoponowe zastrzyki steroidowe (ESIs), zastrzyki do stawów zygapofyzjalnych (fasetowych), bloki gałęzi przyśrodkowej i zmiany o częstotliwości radiowej (RFL). W przeglądzie systematycznym i metaanalizie przeprowadzonej w 2019 roku przez Congera i wsp. u około połowy pacjentów z bólem promieniującym w odcinku szyjnym uzyskano co najmniej 50% zmniejszenie dolegliwości bólowych w jedno- i trzymiesięcznym okresie obserwacji po zastosowaniu ESI w odcinku szyjnym. Istnieją długoterminowe doniesienia o sukcesie wykazały od 40 do 70% pacjentów, u których wykonano ESIs interlaminarne lub transforaminalne w leczeniu radikulopatii szyjnej. W przeglądzie systematycznym z 2015 roku przeprowadzonym przez Manchikanti i wsp. zaobserwowano długotrwałe złagodzenie bólu przy zastosowaniu RFL w odcinku szyjnym, MBB oraz iniekcji do stawów czołowych.

Chirurgia

Interwencję chirurgiczną należy rozważyć u pacjentów z ciężką lub postępującą mielopatią szyjną, a także u tych z utrzymującym się osiowym bólem szyi lub radikulopatią szyjną po niepowodzeniu środków nieoperacyjnych. Osoby te muszą mieć również wykazany w badaniach neuroobrazowych stan patologiczny, który odpowiada ich cechom klinicznym. Podejście chirurgiczne zależy od zespołu klinicznego i miejsca(ów) patologii.

Podstawą leczenia chirurgicznego zwyrodnieniowych schorzeń szyjnych jest dekompresja elementów nerwowych często połączona z artrodezą. Dekompresję można uzyskać stosując podejście przednie, tylne lub kombinowane. Zalecana dekompresja jest przednia, gdy występuje ucisk przedni na jednym lub dwóch poziomach i nie ma istotnego rozwojowego zwężenia kanału.

Dekompresja przednia, różne opcje chirurgiczne:

• Przednia foraminotomia szyjna
• Przednia discektomia szyjna bez fuzji
• Przednia discektomia szyjna z fuzją
• Artroplastyka szyjna

W przypadku ucisku na więcej niż dwóch poziomach, W przypadku rozwojowego zwężenia kanału, tylnego ucisku i skostnienia więzadła podłużnego tylnego zalecana jest dekompresja tylna: Tylna laminoforaminotomia/foraminotomia i/lub discektomia

Nadal istnieje obawa o rozwój choroby sąsiedniego poziomu, co doprowadziło do rozwoju całkowitej artroplastyki dysku.

Postępowanie w ramach terapii fizycznej

• Mało jest dowodów na stosowanie samych ćwiczeń lub samej mobilizacji i/lub manipulacji.
• Mobilizacja i/lub manipulacje w połączeniu z ćwiczeniami są skuteczne w zmniejszaniu bólu i poprawie codziennego funkcjonowania w podostrym lub przewlekłym mechanicznym bólu szyi z lub bez bólu głowy.
• Istnieją umiarkowane dowody, że różne schematy ćwiczeń, takie jak ćwiczenia proprioceptywne, wzmacniające, wytrzymałościowe lub koordynacyjne są bardziej skuteczne niż zwykła opieka farmaceutyczna.

Terapia powinna być zindywidualizowana, ale ogólnie obejmuje ćwiczenia rehabilitacyjne, reedukację proprioceptywną, terapię manualną i edukację posturalną

• W badaniu z 2018 r. porównującym ćwiczenia izometryczne z ćwiczeniami dynamicznymi, oba z tradycyjnymi metodami fizjoterapeutycznymi stwierdzono, że krótkoterminowa fizjoterapia odgrywa istotną rolę w leczeniu spondylozy szyjnej. Porównanie tych dwóch technik leczenia daje pierwszeństwo ćwiczeniom dynamicznym, w przeciwieństwie do ćwiczeń izometrycznych
• Metaanaliza z 2001 roku przeprowadzona przez Philadelphia Panel finding were

1. Physical modalities such as cervical traction, heat, cold, therapeutic ultrasound, massage, and transcutaneous electrical nerve stimulator (TENS) lacked sufficient evidence regarding their efficacy in the treatment of acute or chronic neck pain.
2. U pacjentów odczuwających ból promieniujący, trakcja szyjna może być zastosowana w celu złagodzenia ucisku korzeni nerwowych, który występuje w przypadku zwężenia otworu międzykręgowego.
3. Iniekcje punktów spustowych mogą być stosowane w leczeniu mięśniowo-powięziowych punktów spustowych, które klinicznie mogą objawiać się jako ból szyi, barku i górnej części ramienia.

Terapia manualna jest definiowana jako manipulacje o dużej prędkości, o małej amplitudzie lub manipulacje bez oporu. Terapia manualna kręgosłupa piersiowego może być stosowana w celu zmniejszenia bólu, poprawy funkcji, zwiększenia zakresu ruchu i zajęcia się hipomobilnością kręgosłupa piersiowego

Manipulacje oporowe kręgosłupa piersiowego mogą obejmować techniki w pozycji leżącej, leżącej na boku lub siedzącej, w zależności od preferencji terapeuty. Również szyjna trakcja może być używana jako fizykoterapia by powiększyć otwór nerwowy i zmniejszyć stres szyi.

Non-thrust manipulacja zawierała tylno-przednie (PA) ślizgi w pozycji leżącej. Techniki kręgosłupa szyjnego mogą obejmować retrakcje, rotacje, boczne ślizgi w pozycji ULTT1 i ślizgi PA. Techniki są wybierane na podstawie odpowiedzi pacjenta i centralizacji lub zmniejszenia objawów.

Edukacja posturalna obejmuje wyrównanie kręgosłupa podczas czynności siedzących i stojących.

Termoterapia przynosi jedynie ulgę objawową, a ultradźwięki wydają się być nieskuteczne.

Mobilizację tkanek miękkich przeprowadzono na mięśniach ćwiartki górnej z zaangażowaną kończyną górną ustawioną w abdukcji i rotacji zewnętrznej w celu wstępnego obciążenia struktur nerwowych kończyny górnej.

Ćwiczenia domowe obejmują retrakcję szyjną, wyprost szyjny, wzmocnienie głębokiego zginacza szyjnego, wzmocnienie łopatki, rozciąganie mięśni klatki piersiowej poprzez izometryczny skurcz mięśni zginaczy i prostowników w celu pobudzenia mobilności struktur nerwowych kończyny górnej.

Edukacja. Historia naturalna spondylozy szyjnej jest bardzo zmienna, jak również trudna do zapobiegania, biorąc pod uwagę, że jest ona częścią normalnego procesu starzenia się. Klient powinien otrzymać szkolenie na temat sposobów zapobiegania wczesnemu wystąpieniu spondylozy szyjnej, w tym utrzymania dobrej siły i elastyczności szyi, prowadzenia aktywnego i zdrowego trybu życia oraz zapobiegania urazom szyi (np, dobra ergonomia, unikanie przedłużonego wyprostu szyi, odpowiedni sprzęt do uprawiania sportów kontaktowych, bezpieczna technika chwytania piłki i używanie pasów bezpieczeństwa w samochodach).

Clinical Bottom Line

• Spondyloza szyjna jest uważana za naturalny proces starzenia się z 95% częstością występowania w wieku 65 lat. Większość osób pozostaje bezobjawowa, ale może pojawić się osiowy ból szyi, jak również postęp do radikulopatii szyjnej i/lub mielopatii szyjnej.

• Spondyloza szyjna jest najczęstszą dysfunkcją kręgosłupa u osób starszych
• Objawy mogą zależeć od stadium procesu patologicznego i miejsca ucisku neuronów.
• Podejście do leczenia powinno być stopniowe. U pacjentów z osiowym bólem szyi bez objawów neurologicznych objawy ustępują zwykle w ciągu kilku dni do kilku tygodni, bez żadnej interwencji. Jeśli objawy utrzymują się, należy rozpocząć terapię zachowawczą, obejmującą leki z grupy NLPZ i fizykoterapię. Pacjenci z osiowym bólem szyi, radikulopatią szyjną lub łagodną mielopatią szyjną przed leczeniem operacyjnym powinni formalnie współpracować z fizykoterapeutą nad ćwiczeniami wzmacniającymi i zwiększającymi zakres ruchów szyi, ćwiczeniami ogólnymi oraz strategiami radzenia sobie z bólem.
• Leczenie powinno być dostosowane do indywidualnego pacjenta i obejmować nadzorowane ćwiczenia izometryczne, reedukację proprioceptywną, terapię manualną i edukację w zakresie postawy.

1. 1.0 1.1 1.2 1.3 1.4 1.5 1.6 1.7 1.8 1.9 Kuo DT, Tadi P. Cervical Spondylosis. InStatPearls 2019 Nov 26. StatPearls Publishing. Available from: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK551557/ (last accessed 31.1.2020)
2. Xiong W, Li F, Guan H. Tetraplegia po tyreoidektomii u pacjenta ze spondylozą szyjną: opis przypadku i przegląd literatury. Medycyna (Baltimore) 2015;94(6):e524. Available from:https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/25674751 (last accessed 1.2.2020)
3. Ferrara LA. Biomechanika spondylozy szyjnej. Advances in orthopedics. 2012 Feb 1;2012. Available from: https://www.hindawi.com/journals/aorth/2012/493605/ (last accessed 1.2.2020)
4. 4.0 4.1 Singh S, Kumar D, Kumar S. Risk factors in cervical spondylosis. Journal of clinical orthopaedics and trauma. 2014 Dec 31;5(4):221-6.
5. D.H. Irvine, J.B. Foster, Prevalence of cervical spondylosis in a general practice, The Lancet, May 22 1965
6. Sandeep S Rana, MD, Diagnosis and Management of Cervical Spondylosis. Medscape, 2015
7. 7.0 7.1 Kelly JC, Groarke PJ, Butler JS, Poynton AR, O’Byrne JM. The natural history and clinical syndromes of degenerative cervical spondylosis. Advances in orthopedics. 2011 Nov 28;2012.
8. Moon MS, Yoon MG, Park BK, Park MS. Age-Related Incidence of Cervical Spondylosis in Residents of Jeju Island. Asian spine journal. 2016 Oct 1;10(5):857-68.
9. 9.0 9.1 McCormack BM, Weinstein PR. Cervical spondylosis. An update. West J Med. Jul-Aug 1996;165(1-2):43-51.
10. Takagi I, Cervical Spondylosis: An Update on Pathophysiology, Clinical Manifestation, and Management Strategies. DM, October 2011
11. 11.0 11.1 11.2 11.3 11.4 Binder AI. Cervical spondylosis and neck pain. BMJ: British Medical Journal. 2007 Mar 10;334(7592):527.
12. Ellenberg MR, Honet JC, Treanor WJ. Cervical radiculopathy. Arch Phys Med Rehabil. Mar 1994;75(3):342-52
13. Heller JG. The syndromes of degenerative cervical disease. Orthop Clin North Am. Jul 1992;23(3):381-94. (Poziom: A1)
14. Kaye JJ, Dunn AW. Cervical spondylotic dysphagia. South Med J. May 1977;70(5):613-4. (Poziom: A1)
15. Kanbay M, Selcuk H, Yilmaz U. Dysphagia caused by cervical osteophytes: a rare case. J Am Geriatr Soc. Jul 2006;54(7):1147-8. (Poziom: C)
16. Binder AI. Cervical spondylosis and neck pain: clinical review. BMJ 2007:334:527-31
17. Zhijun Hu et al., A 12-Words-for-Life-Nurturing Exercise Program as an Alternative Therapy for Cervical Spondylosis: A Randomized Controlled Trial, 20 marca 2014
18. J. Lafuente, A.T.H. Casey, A. Petzold, S. Brew, The Bryan cervical disc prothesis as an alternative to arthrodesis in the treatment of cervical spondylosis, The Bone and Joint Journal, 2005.
19. M. Pumberger, D. Froemel, Clinical predictors of surgical outcome in cervical spondylotic myelopathy, The Bone and Joint Journal, 2013
20. Fukui M, Chiba K, Kawakami M, Kikuchi SI, Konno SI, Miyamoto M, Seichi A, Shimamura T, Shirado O, Taguchi T, Takahashi K. Kwestionariusz oceny mielopatii szyjnej Japońskiego Towarzystwa Ortopedycznego (JOACMEQ): Część 2. Zatwierdzenie alternatywnej pozycji. Journal of Orthopaedic Science. 2007 May 1;12(3):241.
21. Revanappa KK, Rajshekhar V. Comparison of Nurick grading system and modified Japanese Orthopaedic Association scoring system in evaluation of patients with cervical spondylotic myelopathy. European Spine Journal. 2011 Sep 1;20(9):1545-51.
22. D.R. Lebl, A. Hughes, P.F. O’Leary, Cervical Spondylotic Myelopathy: Pathophysiology, Clinical Presentation, and Treatment, the Musculoskeletal Journal of Hospital for Special Surgery, Jul 2011.
23. Hyun-Jin Jo et al., Unrecognized Shoulder Disorders in Treatment of Cervical Spondylosis Presenting Neck and Shoulder Pain, The Korean Spinal Neurosurgery Society, 9(3):223-226, 2012
24. 24.0 24.1 24.2 Todd AG. Cervical spine: degenerative conditions. Current reviews in musculoskeletal medicine. 2011 Dec 1;4(4):168.
25. Melvin D. Law, Jr, M.D.a, Mark Bemhardt, M.D.b, and Augustus A. White, III, M.D., Cervical Spondylotic Myelopathy: A Review of Surgical Indications and Decision Making, Yale journal of biology and medicine,1993
26. 26,0 26,1 26,2 Kyoung-Tae Kim and Young-Baeg Kim, Cervical Radiculopathy due to Cervical Degenerative Diseases : Anatomy, Diagnosis and Treatment, The Korean Neurosurgical Society, 2010 (Level: 2a)
27. Rahim KA, Stambough JL. Radiographic evaluation of the degenerative cervical spine. Orthop Clin North Am. Jul 1992;23(3):395-403. (Poziom: 3a)
28. Heller JG. The syndromes of degenerative cervical disease. Orthop Clin North Am. Jul 1992;23(3):381-94. (Poziom: 4)
29. Binder AI. Cervical spondylosis and neck pain: clinical review. BMJ 2007:334:527-31 (Poziom: 5)
30. Kieran Michael Hirpara, Joseph S. Butler, Roisin T. Dolan, John M. O’Byrne, and Ashley R. Poynton , Nonoperative Modalities to Treat Symptomatic Cervical Spondylosis, Advances in Orthopedics, 2011 (Poziom: 1b)
31. 31.0 31.1 31.2 . Ian A. Young, Lori A. Michener, Joshua A. Cleland, Arnold J. Aguilera, Alison R. Snyde, Manual Therapy, Exercise, andTraction for Patients With Cervical Radiculopathy: A Randomized Clinical Trial, 2009 (Level: 1b)
32. Azemi, Arjeta & Ibrahimaj Gashi, Arbnore & Zivkovic, Vujica & Gontarev, Seryozha. (2018). WPŁYW ĆWICZEŃ DYNAMICZNYCH W LECZENIU SPONDYLOZY SZYJNEJ. 7. 19-24.
33. 33.0 33.1 Michale Costello, Treatment of a Patient with Cervical Radiculopathy Using Thoracic Spine Thrust Manipulation, Soft Tissue Mobilization, and Exercise, the Journal of Manual and manipulative therapy (Level: 3b)
34. 34.0 34.1 34.2 Ibrahim M. Moustafa and Aliaa A. Diab, Multimodal Treatment Program Comparing 2 Different Traction Approaches for Patients With Discogenic Cervical Radiculopathy: A Randomized Controlled Trial, Journal of Chiropractic Medicine (2014) 13, 157-167 (Poziom: 1b)

.